خیرخواههراتی محمدرضابن سلطان حسین

معرف

داعی و نویسندة اسماعیلی نِزاری
متن
خیرخواههراتی، محمدرضابن سلطان‌حسین، داعی و نویسندة اسماعیلی نِزاری. وی در یک خانوادة متنفذ اسماعیلی نزاری در غوریان، نزدیک هرات در افغانستان کنونی، در اواخر قرن نهم به دنیا آمد. پدرش خواجه‌سلطانحسین غوریانی نام داشت. خیرخواه، اندکی پس از 960 (آخرین تاریخی که در آثارش بدان اشاره شده) از دنیا رفته است. بنابراین، او در اوایل دورة انجدان در تاریخ نزاریه پس از الموت، زمانی که دعوت و فعالیتهای ادبی نزاریه* تحت رهبری مستقیم خود امامان نزاری احیا شده بود، بالید. خیرخواه دومین شخصیت ادبی بسیار مهم، پس از ابواسحاق قُهستانی* (متوفی بعد از 904)، در جامعة اسماعیلی نزاری در ایران است و آثارش برای درک روند احیای انجدان در اسماعیلیه نزاری و تعالیم نزاری آن زمان ارزشمند است.خیرخواه در بخش مربوط به سوانح احوال خود در رسالهاش شرح می‌دهد که چگونه راهزنان پدرش را که از داعیان منطقة هرات بود و عازم سفری به قصد دیدار امام در انجدان (نزدیک محلات)، کشتند. امام نزاری، احتمالاً مستنصر باللّه سوم (متوفی 904)، که به شاه‌غریب معروف بوده است، خیرخواه را، که در آن هنگام نوزده سال بیشتر نداشت، به منصب مهم داعی کل یا حجت (که در آن هنگام عموماً پیر خراسان و بدخشان خوانده می‌شد) گماشت. خیرخواه، امام نزاری وقت در انجدان را نیز ملاقات کرد و در رسالهاش جزئیات منحصر به فردی دربارة اینکه چگونه امام امور دعوت نزاری را از مقر خود در انجدان اداره می‌کرده، آورده است (دفتری، ص 534ـ 535).خیرخواه هراتی نویسنده‌ای پرکار بود و جامعة نزاری بدخشان (که امروزه میان افغانستان و تاجیکستان تقسیم شده)، هونزا و دیگر نواحی شمالی پاکستان عمده آثارش را، همه به فارسی، حفظ کرده‌اند. خیرخواه شعر نیز می‌سرود و با نظر به نام امام نزاری معاصر خود، «غریبی» تخلص می‌کرد (همان، ص 534). نوشته‌های او عبارت است از فصل در بیان شناخت امام (تصحیح و ترجمة ایوانوف در اسماعیلیتیکا ، در ) یادنامه جامعه آسیایی بنگال(، جلد هشتم ] 1992[، ص 1ـ49؛ و بعدها در تصحیحها و ترجمه‌های مجدد این اثر به دست ایوانوف در 1326ش/1947، 1328ش/1949 و 1339ش/ 1960 در مجموعه کتابهای جامعة اسماعیلی بمبئی به‌چاپ رسید) و رسالة خیرخواه هراتی (تصحیح و لیتوگرافی سیدمنیر بدخشانی در بمبئی در 1354ش/ 1975، به صورت ناقص)، که ایوانوف ویراست انتقادی متن کامل آن را به همراه قطعات و منتخبی از اشعار وی در مجموعه تصنیفات در مجموعة A جامعة اسماعیلی ، ش 13، بمبئی 1340ش/1961 منتشر کرده است. همان‌طور که ایوانوف نشان داده، خیرخواه همچنین تقریری انتحالی از هفت باب ابواسحاق قهستانی (تصحیح ایوانوف، مجموعة A جامعة اسماعیلی، ش10، بمبئی 1338ش/ 1959، ص 3ـ8) پدید آورده است. این تقریر بدون ذکر نام مؤلف با نام کلام پیر (تصحیح ایوانوف، مجموعه‌های انجمن تحقیقات اسلامی ، ش 4، بمبئی 1352/1934) منتشر شده است. خیرخواه برای آنکه محبوبیت این کتاب را در میان جماعات نزاری ایران و آسیای مرکزی افزایش دهد، نگارش آن را به ناصرخسرو نسبت داده است (ایوانوف، ص 142ـ144؛ کلام پیر، مقدمة ایوانوف، ص 2ـ6؛ پوناوالا ، ص 276ـ277).منابع : فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمة فریدون بدره‌ای، تهران 1385ش؛ کلام پیر، یعنی کتاب هفت باب، چاپ و. ایوانوف، بمبئی 1352/1934؛V. Ivanov, Ismaili literature: a bibliographical survey, Tehran 1963; Ismail K. Poonawala, Biobibliography of Ismā‘īlī literature, Malibu, Calif. 1977.
نظر شما
مولفان
گروه
رده موضوعی
جلد 16
تاریخ 93
وضعیت چاپ
  • چاپ شده