خیرالله خان مهندس

خیراللّه‌خان مهندس، مؤلف و شارح آثاری در ریاضی و نجوم در قرن دوازدهم و سیزدهم در هند. وی فرزند لطف‌اللّه مهندس* (متوفی 1160)، نوة استاد احمد معمار، سازندة بنای معروف تاج محل* است (← چغتایی ، ص 208ـ 209؛ روزنفلد و احسان‌اغلو ، ص 374؛ استوری ، ج 2،بخش 1، ص 95).خیراللّه ابتدا نزد پدرش علم آموخت، سپس شاگرد عمویش، عطاءاللّه، شد که ریاضی‌دان معروف دربار شاه‌جهان بود. عطاءاللّه خود کتاب جبر بهاسکاره، به نام بیجاگانیت ، را از سنسکریت به فارسی ترجمه کرده بود و اثری هم به نام خلاصه راز، در موضوع حساب و مسّاحی و جبر، به نظم تألیف کرد (منزوی، 1348ـ1353ش، ج 1، ص 151، 170). او این دو اثر را، به‌ترتیب، به شاه‌جهان و پسرش داراشکوه تقدیم کرد. آموزشهای او موجب شد که خیراللّه ریاضی‌دانی ماهر و از منجمان برجستة عصر خود شود.آثار. 1) تقریرالتحریر. این اثر ترجمة فارسی تحریر اصول اقلیدس از خواجه نصیرالدین طوسی است و در 1144 تألیف شده است (قربانی، ص 496؛ استوری، ج 2، بخش 1، ص 1؛ نیز ← تحریر اصول اقلیدس*). این ترجمه حاوی پانزده مقاله است (برای اطلاع از نسخه‌های خطی آن ← عبدالرحمان و همکاران، ص 386؛ اته، ج 1، ستون 1234؛ اشرف ، ج 9، ص 242؛ عرشی، ج 5، ص 326؛ روزنفلد و احسان‌اغلو، ص 375؛ بات ، ص 13). این اثر گاهی نیز ترجمة تحریر اقلیدس خوانده شده است. بررسی محتوایی کتاب نشان می‌دهد که این اثر ترجمة صرف نیست، بلکه اصلاحاتی نیز در آن صورت گرفته است. مثلاً گاهی خیراللّه به توضیحات طوسی مطالبی با عنوان «دقائق» افزوده که درخور توجه است (برنتیس ، ص 83، 90، 92).2) تقریب‌التحریر. ترجمه و شرح فارسی تحریرِ مجسطی* نصیرالدین طوسی که خیراللّه در 1160، اندکی پیش از درگذشتش، به پایان رساند و سپس پسرش محمدعلی ریاضی در 1161 آن را بازنویسی کرد و مقدمه‌ای پیش از مقدمة خیراللّه به آن افزود (برای اطلاع از نسخه‌های خطی آن ← استوری، ج 2، بخش 1، ص 37؛ روزنفلد و احسان‌اغلو، همانجا؛ ندوی، ج 1، ص 339ـ341؛ صدیقی ، ج 1، ص 331). این اثر شامل 13 مقاله در 141 فصل و 196 قضیه است. خیراللّه در هر مورد ابتدا متن عربی طوسی را نقل کرده، سپس ترجمة فارسی خود را آورده است. در موارد لازم هم شرح عربی عبدالعلی بیرجندی* را افزوده است. خیراللّه نسخه‌ای از تحریر مجسطی نصیرالدین طوسی را رونویسی کرده بود که اکنون در کتابخانة رضا (رامپور) به شمارة 706 نجوم (کتابت 1132) نگهداری می‌شود.3) مدخل منظوم در علم نجوم (المنظوم فی علم‌النجوم). مقدمه‌ای در احکام نجوم به نظم فارسی است که در 1150 نوشته شده است. در آغاز این اثر، خیراللّه خلاصه‌ای دربارة زندگینامة خودش و خانواده‌اش آورده است. نسخه‌ای از این اثر به خط مؤلف در کتابخانة ندوة‌العلماء (لکهنو) موجود است (ندوی، ج 1، ص 351؛ کتابخانة ندوة‌العلماء، 1365ش، ص 610؛ برای اطلاع از دیگر نسخه‌های آن ← صدیقی، ج 1، ص485؛ خواجه‌پیری، ص56؛ روزنفلد و احسان‌اغلو، همانجا).4) رساله در نجوم. موضوع این رساله احکام نجوم است و نسخه‌ای از آن در مجموعة محمد شفیع در دانشگاه پنجاب (پاکستان) گزارش شده است (← منزوی، 1382ش، ج 1، ص 305).5) حاشیه بر بیست باب در معرفت اسطرلاب نصیرالدین طوسی. این حواشی در حاشیة دو نسخة موجود در کتابخانة خدابخش (پتنه) آورده شده است (عبدالمقتدر ، ج 11، ص 62). حواشی مذکور ظاهراً به درخواست حفیظ‌اللّه (شارح هندی و استاد سلیمان ندوی)، که مقدمه‌ای بر شرح بیرجندی در یکی از نسخه‌ها نوشته، فراهم آمده است.6) قانون‌الوفق. به گفتة مؤلف، این نخستین رساله وی در باب مربعهای وفقی است و در 1099 در زمان حکومت اورنگ‌زیب عالمگیر، سلطان مغول، تألیف شده است. دو نسخه از این اثر در کتابخانة مولانا آزاد (دانشگاه اسلامی علیگره، هند) موجود است (روزنفلد و احسان‌اغلو، همانجا؛ قیصر امرهوی ، ص 80؛ عبدالرحمان و همکاران، ص 285).این رساله شامل مقدمه، دو فصل و خاتمه است و ظاهراً هدف آن آموزش «علم وفق» به شاگردان بوده است. در این رساله جالب توجه، نظریة تنظیم مربعهای وفقی 3×3 و 4×4 تا مرتبه‌های بالاتر آورده شده است. یکی از این مربعهای وفقی 3×3 براساس آیة «اِنّافَتَحْنا لک فَتْحاً مُبیناً» است که مجموع مقادیر حروف آن به حساب ابجد 1233 است. خیراللّه بر مبنای ساده‌ترین مربع وفقی 3×3 مربع وفقی دیگری با مجموع ثابت 1233 ساخته است :414 407 412 8 1 6409 411 413 ( 3 5 7410 415 408 4 9 27) دربارة تقویم نجومی. در مجموعة خطی شمارة 96 کتابخانة مرکزی دولتی (حیدرآباد، هند) بخش کوتاهی در سه‌برگ از یک اثر بزرگ‌تر در موضوع انواع تقویمهای نجومی وجود دارد. تاریخ کتابت آن 1244 است و زمان تألیف آن 1101 دانسته شده‌است (عبدالرحمان و همکاران، همانجا). این بخش باید اثری از خیراللّه باشد، زیرا مؤلف ناشناس آن به اثر ریاضی خود با عنوان قانون‌الوفق که در سال 1098 تألیف شده، اشاره کرده است. این تقریباً همان زمان تألیف رسالة قانون‌الوفق است.همچنین زیج (جدید) محمدشاهی را جمعی از منجمان، از جمله خیراللّه‌خان مهندس، زیر نظر ماهاراجا سوایی جی‌سینگ، تألیف کردند. جی‌سینگ را محمدشاه، سلطان مغول، مأمور تهیة زیج تازه‌ای برای رفع بی‌دقتیهای زیج الغ‌بیگ کرده بود (← مرزاسنگین‌بیگ، ص 117ـ118؛ خوشگو، دفتر3، ص 192؛ نیز ← جی‌سینگ*).منجم و شارحی ایرانی به نام محمدعلی، ملقب به مبشرخان، به هند رفت تا روشهای محاسبة زیج محمدشاهی را از خیراللّه بیاموزد و سپس شرحی بر این اثر نوشت (انوار، ج 3، ص220ـ221؛ نیز ← منزوی، 1348ـ1353ش، ج 1، ص356ـ 357). تاکنون 52 نسخه از زیج محمدشاهی شناخته شده و این تعداد بیانگر اهمیت این زیج است که رواج زیادی یافت و کاملاً جانشین زیج‌الغ‌بیگ شد.8) شرح زیج محمدشاهی. از این شرح، نسخه‌ای یافته نشده است. در زیج محمدشاهی، خیراللّه‌خان ضمن بیان روش تعیین تعدیل خورشید، برخلاف الگوی بطلمیوس، از بیضی بودن مدار خارج مرکز خورشید سخن به میان آورده و آن را برگرفته از رصد دانسته است. وی همچنین می‌افزاید: «... و بیان بعضی از این مقدمات که از اَشکال اصول مبیّن می‌شود، در شرح این زیج خواهد آمد اگر خواسته آفریدگار است...» (زیج محمدشاهی، گ 102پ ـ 103ر). علاوه بر این، غلامحسین جونپوری در جامع بهادرخانی (ص 579) می‌گوید که خیراللّه مهندس در شرح زیج محمدشاهی مدار خورشید و سیارات را نه به صورت دایره بلکه بیضی دانسته است. معلوم نیست که خیراللّه از نظریة کپلر، اخترشناس آلمانی، مبنی بر بیضی بودن مدار سیارات آگاه بوده است یا خیر. به نوشتة جونپوری (همانجا)، خیراللّه براساس رصدهای مستقل به این نتیجه رسیده بود.9) السبعة الثوابت. رساله‌ای عربی در طب که خیراللّه در 1119، با الهام از رساله السبعة‌السیارات تألیف یکی از معاصرانش دربارة هفت مسئله در پزشکی، نگاشت. نسخه‌ای از آن به شمارة 1882 در کتابخانة ندوة‌العلماء (لکهنو) موجود است (کتابخانة ندوة‌العلماء، 1366ش، ص 751؛ نیز ← ندوی، ج 1، ص 349).10) الرسالة القدسیة فی مذهب الصِرفیة الحقیقة. این رساله عربی در 1118 دربارة موضوع وحدت وجود نوشته شده است. نسخة آن به شمارة 1023 در کتابخانة ندوة‌العلماء موجود است (کتابخانة ندوة‌العلماء، 1366ش، ص 546ـ547؛ نیز ← ندوی، ج 1، ص 349ـ350).آثار ادبی: الف) شرح سکندرنامه که در 1286/ 1852 به چاپ رسید (ندوی، ج 1، ص 342). سکندرنامه بخش چهارم خمسه نظامی است که از دیرباز یکی از متنهای مورد استفاده فارسی‌آموزان هند بوده است. ب) محمدعلی ریاضی، پسر خیراللّه، در مقدمة تقریب‌التحریر خیراللّه، به شرحهای وی بر دیوان حافظ شیرازی و دیوان زلالی اشاره کرده است (همانجا). احتمالاً شرح اخیر دربارة مثنوی سبعة سیاره از زلالی (نه بر دیوان او) است. این دو شرح تاکنون یافته نشده‌اند. ج) رسالة دولتشاه سمرقندی، که احتمالاً شرحی است بر تذکرة‌الشعراء شامل زندگینامة 105 شاعر به نثر، تألیف دولتشاه‌بن علاءالدوله سمرقندی (متوفی 900). در زمان حکومت اکبرشاه، فیضی‌کرمانی تذکرة‌الشعرا را به نظم درآورد که اثر او را لطف‌اللّه با عنوان آسمان سخن تکمیل و تجدید کرد (همان، ج 1، ص 316؛ استوری، ج 1، بخش 2، ص 788). بنابراین عجیب نیست که پسرش، خیراللّه، هم بر آن شرحی نوشته باشد. نسخة یکتای این رساله در مجموعة نواب مرشدآباد (بنگال) به شمارة 351 (شمارة پیاپی قدیم 1873) وجود دارد.علاوه بر پسرش، محمدعلی ریاضی، خیراللّه شاگردان دیگری نیز داشته است. از جمله غلام مرتضی، که نسخه‌ای از توضیح‌التذکرة (شرح بر التذکرة فی الهیئة نصیرالدین طوسی)، اثر نظام‌الدین اعرج نیشابوری، را تصحیح کرد (← عرشی، ج 5، ص 55)، و تفضل حسین‌خان‌بن اکرام‌اللّه‌خان (متوفی 1801)، که آثار ریاضی را نزد خیراللّه در دهلی مطالعه کرد و علوم عقلی را زیر نظر محمدعلی ریاضی، در لکهنو فراگرفت. لقب او خان علامه بود و در ریاضیات و نجوم اروپایی مهارت داشت. او اصول ریاضی فلسفه طبیعی نیوتن را از لاتینی به عربی ترجمه کرد (← رحمان علی، ص 139).منابع : عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانة ملّی، تهران 1343ـ1358ش؛ غلامحسین جونپوری، جامع بهادرخانی، چاپ سنگی کلکته 1250، چاپ افست تهران 1386ش؛ مهدی خواجه‌پیری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه راجه محمودآباد لکهنو، دهلی‌نو 1366ش؛ بندربن داس خوشگو، سفینة خوشگو، دفتر3، چاپ سیدشاه محمدعطاءالرحمان عطاکاکوی، پتنه 1378/1959؛ رحمان‌علی، تذکره علمای هند، کراچی 1966؛ زیج محمدشاهی، ]تألیف جمعی از منجمان در ? 1140[، نسخة خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، ش 12020؛ ابوالقاسم قربانی، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی: از سدة سوم تا سدة یازدهم هجری، تهران 1365ش؛ کتابخانة ندوة‌العلماء، فهرست نسخه‌های خطی عربی کتابخانة ندوة‌العلماء لکهنو،دهلی‌نو: مرکز تحقیقات زبان فارسی در هند، 1366ش؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانة ندوة‌العلماء لکهنو، دهلی‌نو: مرکز تحقیقات زبان فارسی در هند، 1365ش؛ مرزا سنگین‌بیگ، سیرالمنازل، فارسی متن مع اردو ترجمه، چاپ شریف حسین قاسمی، دهلی‌نو 1982؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، ج 1، اسلام‌آباد 1382ش؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران 1348ـ1353ش؛ سلیمان ندوی، مقالات سلیمان، ج 1، اعظم‌گره 1966؛‘Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persian manuscripts in the Khuda Bakhsh Oriental Public Library, vol.11, Delhi 1994; Abdur Rahman et al. Science and technology in medieval India: a bibliography of source materials in Sanskrit, Arabic, and Persian, New Delhi 1982; Imtiyāz ‘Alī ‘Arshī, Catalogue of the Arabic manuscripts in Raza Library Rampur, Rampur 1963-1977; Muhammad Ashraf, A catalogue of the Persian manuscripts in the Salar Jung Museum & Library, vol.9, Hyderabad 1988; Ghulam Rasul Bhat, Handlist of Arabic & Persian manuscripts of the Research Library, [Srinagar] 1982; Sonja Brentjes, "On the Persian transmission of Euclid's Elements", in La science dans le monde iranien à l'époque islamique, études réunies et présentées par Ž. Vesel, H. Beikbaghban, B. Thierry, Crussol des Epesse, Tehran: Institut français de recherche en Iran, 1998; Mohammad Abdullah Chaghtai, "A family of great Mughal architects", Islamic culture, vol.11, no.2 (Apr. 1937); Hermann Ethé, Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office, Oxford 1903-1937; Mahmud Hasan Qaisar Amrohvī, Catalogue of Arabic and Persian manuscripts in Ahsan Mahrahrawī Collection, Ekmeleddin and Rozenfeld Abramovich Boris Aligarh 1983; İhsanoğlu, Mathematicians, astronomers, and other (7th- scholars of Islamic civilization and their works 19thc.), İstanbul 2003; W. H. Siddiqui, Catalogue of Persian manuscripts of the Raza Library, vol.1, Rampur 1996; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey, vol.1, pt.2, vol.2, pt.1, London 1972.