خیرات حسان

خَیْرات حِسان، تذکرة مفصّل زنان نامدار جهان اسلام، در سه مجلد، به زبان فارسی و به‌ترتیب حروف الفبا، تألیف محمدحسن‌خان مراغی، مشهور به اعتمادالسلطنه* (متوفی 1313)، مؤلف و سیاستمدار برجستة عصر قاجار.اعتمادالسلطنه کتاب مشاهیرالنّساء، اثری به زبان ترکی، تألیف سیدمحمد ذهنی‌افندی، از معاصران مؤلف، را اساس کار قرار داده و پس از ترجمة آن، معلومات خود را بر آن افزوده و پاره‌ای تصرفات نیز در آن اعمال کرده‌است (اعتمادالسلطنه، ج 1، دیباچة محمدجعفر فیض‌مهدوی، ص ] 2[). برای تألیف این تذکره از ده‌ها منبع معتبر عربی، ترکی و فارسی استفاده شده است، اما اعتمادالسلطنه از منابع دیگری هم سودجسته که تفکیک این دو دسته ــ به‌جز چند موردــ فقط پس از مقایسه دو متن ترکی و فارسی میسر خواهد بود. اعتمادالسلطنه بدین‌گونه شرح‌حال بسیاری دیگر از زنان فاضل، به‌ویژه همعصرانش، را در تذکره خود جای داده است.انگیزة تألیف خیرات حسان آن بود که روزی کسی در نزد اعتمادالسلطنه از زنان تابعی سخنی گفت. از همان زمان مؤلف به فکر تحقیق دربارة احوال زنان نامدار افتاد و خواست با یاری اهل فن طرح خود را عملی کند که از حسن اتفاق به کتاب مشاهیرالنّساء دست یافت.دیباچة کتاب به نام ناصرالدین‌شاه قاجار است (همانجا). در این تذکره که تقریباً ویژه بانوان مسلمان است (← همانجا؛ نیز ← همان، ج 3، ص 91) شرح‌حال زنان شاعر، ادیب، خوشنویس، هنرمند، عالم، فقیه، زاهد، عارف و نیز بانوان مقدس، اهل حرم پادشاهان، همسران و دختران بزرگان، معشوقه‌ها، زنان تاریخ‌ساز و حادثه‌آفرین از صدر اسلام تا عصر مؤلف، از ترک و عرب و عجم و هندی و حبشی گرد آمده است. اعتمادالسلطنه در این اثر گاه از یک تن در ذیل چند نام یاد کرده و گاه صفات و القاب را نیز مدخل قرار داده است؛ مثلاً مدخل «بانوی بهشت» را پس از توضیحی کوتاه، به فاطمه علیهاالسلام ارجاع داده است (← ج 1، ص70). گاه در ذیل یک مدخل به چند تن اشاره کرده است، مثلاً در ذیل «صفیّه خاتون» (← ج 2، ص 136)، از چند «صفیّه» و در ذیل «فواطم» (ج 3، ص 19ـ20) از چندین «فاطمه» نام برده است.جلد اول کتاب، پس از دیباچة مؤلف با شرح‌حال «آمنه بنت وَهْب» آغاز شده و با شرح حال «ریطه» خاتمه یافته و ذیل آن (ص 153ـ171) با شرح‌حال «آمنه» آغاز شده و به شرح‌حال «رَیّا عَقیلیّه» ختم شده است.بنابر یادداشتِ مؤلف در جلد دوم (ص 2)، وی نسخه‌ای از جلد اول آن را برای محمد ذهنی فرستاده و وی از مطالعة کتاب اظهار انبساط و امتنان کرده است. متن ترکی مکتوبِ ذهنی و ترجمة فارسی آن در آغاز مجلد دوم (ص 3ـ6) درج شده و به دنبال آن بقیه تذکره با ترجمة احوال «زائری» ادامه یافته و با ترجمة «فاضله انصاریّه» به آخر رسیده است. پس از آن مؤلف با عنوان «تذییل و اعتذار»، از اینکه شرح‌حال بسیاری از زنان را نیاورده، پوزش خواسته و وعده داده است که ذیلی نسبتاً مفصّل در خاتمة کتاب، به این امر اختصاص دهد (← ج 2، ص 201)؛ ضمن آنکه شرح‌حال چند تن از ایشان را در پایان جلد دوم، آورده است. ذیل جلد دوم (ص 201ـ205) با شرح‌حال «شکوه‌السلطنه» آغاز و به شرح‌حال «ظفرخانم» ختم شده است. بنابر یادداشت مؤلف با عنوان «اخطار» (ج 2، ص 205ـ207) انتشار جلد اول با اقبال عمومی مواجه شده است. معدودی نیز در پی «انکار کتاب» بوده‌اند، اما مؤلف خرده‌گیریهای آنان را پاسخ گفته و به اثبات اهمیت کار خود پرداخته است.اعتمادالسلطنه در آغاز جلد سوم (ص3) شرح احوال حضرت فاطمه علیهاالسلام را به کتب روایات و احادیث ارجاع داده است. جلدسوم با ترجمة حال «فاطمه‌بنت حسین علیهاالسلام»آغاز شده و با ترجمة «یَهَبُ اللّه الحبشیة» پایان یافته و به دنبال آن تکمله‌ای دربارة بعضی حکایات از زنان شاعر و اشعار آنان آمده و سپس شرح‌حال «مریم‌خانم» و «فاطمه سلطان خانم»، دختر و نوادة قائم‌مقام‌فراهانی،نیز برکتاب افزوده‌شده‌است (← ص155ـ197).شمار مدخلهای خیرات حسان در متن جلد اول (از «الف» تا «ر») 380 و در ذیل آن 46، در متن جلد دوم (از «ز» تا «ف») 260 و در ذیل آن 7، در متن جلد سوم (از «ف» تا «ی») 232 و در افزوده آن 2 (مجموعاً 927) است که بنابه شمارش گلچین معانی (ج1، ص610) در مجموع سه جلد فقط شرح‌حال 52 شاعر فارسی‌گوی آمده و بعضی از آنها نیز مکرر است. شرح‌حال حضرت سکینه بنت حسین علیه‌السلام، مفصّل‌ترین شرح‌حال این تذکره است.دیباچة کتاب به نثری روان، مسجع و آمیخته با نظم فارسی و عربی نوشته شده است. در متن کتاب نیز کم‌وبیش سجع دیده می‌شود. شرح‌حال زنان شاعر با نمونه‌های شعر فارسی، عربی یا ترکی ایشان همراه است. مؤلف، در ضمن احوال بانوان اهل علم، به مناسبت، اشعاری آورده و در لابه‌لای متن، حکایت، توضیح لغت، معنای شعر، فواید تاریخی، شرح مسائل فقهی و بسیاری اطلاعات جانبی دیگر بنابه مناسبت جای داده شده‌است. مؤلف بعضی از مطالب عربی از جمله دو خطبه حضرت زینب علیهاالسلام (← ج 2، ص 23ـ24، 26ـ29) و بسیاری از اشعار عربی (← ج 2، ص 84 ـ85)، را به فارسی ترجمه کرده است.مدخلهای خیرات حسان با ترتیب الفبا، هر حرف در یک فصل، تنظیم شده، به غیر از «آمنه بنت وهْب» که نظر به شرافت مادری پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌و آله‌وسلم در آغاز کتاب (ج 1، ص 2) و مقدّم بر همه نامهای دیگر آمده است. همچنین مدخلهای حروف «ب» و «پ» با یکدیگر آمیخته شده است.اعتمادالسلطنه گاه به نقد آرای مؤلف مشاهیرالنّساء برخاسته و بر وی خرده گرفته (← ج 1، ص 63، ج 2، ص 99) و گلچین معانی (ج 1، ص610ـ611) پاره‌ای از اشتباهات اعتمادالسلطنه و اطلاعات نادرست کتاب را تذکر داده است. میرزامحمدبن محمد رفیع‌ملک الکتّاب شیرازی، قسمتی از خیرات حسان اعتمادالسلطنه را با همان مقدمه انتحال کرده و پس از حذف نام مؤلف، اِعمال بعضی تصرفات نابجا و افزودن شرح‌حال ملکه ویکتوریا (← ملک‌الکتّاب، ص 168ـ175)، آن را به‌نام شاه‌جهان‌بیگم، حکمران بهوپال، کرده (همان، ص 177) و با عنوان تذکرة‌الخواتین، شامل ذکر 237 تن (از «آمنه بنت وهب» تا «یاسمن بو») در 1306، در بمبئی به چاپ سنگی رسانده است (گلچین معانی، ج 1، ص 223ـ 225). همچنین هلال‌الدین اسماعیل خویی، متخلص به «دیوانه»، در 1312، از متن منتحَل تذکرة‌الخواتین، منتخبی فراهم کرده است (همان، ج2، ص321).خیرات حسان، نخستین بار در سه مجلد، به قطع رحلی، جلد اول در 1304، جلد دوم در 1305 و جلد سوم در 1307 به خط نسخ عالی محمدصادق شمس‌الکتّاب، در تهران، چاپ سنگی شده است. در پایان جلد اول تقویم سالانه و در پایان هر سه جلد ضمیمه‌ای مشتمل بر فهرست اسامی سلاطین قاجار، ذکر سلطنت ناصرالدین‌شاه و فهرست اسامی خاندان سلطنتی، خانهای قاجار، رجال و صاحبان مناصب و مشاغل دولتی و نیز فهرست ممالک خارج الحاق شده است. این تذکره در سالهای 1311 تا 1312 تجدید چاپ شد (مشار، ج 2، ستون 1967).آثار دیگری، با این کتاب هم نام است، از جمله الخیرات الحسان، تألیف قاضی نوراللّه شوشتری* (متوفی 1019، مؤلف مجالس‌المؤمنین؛ نفیسی، ج 1، ص 663) و الخیرات الحسان فی تفسیرالقرآن، تألیف شیخ‌محمدرضابن قاسم غراوی نجفی (آقابزرگ طهرانی، ج 7، ص 286) که موضوع آنها با موضوع این کتاب متفاوت است.منابع : آقابزرگ طهرانی؛ محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، چاپ سنگی ]تهران[ 1304ـ1307؛ احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران 1348ش؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران 1350ـ1355ش؛ محمدبن محمد رفیع ملک‌الکتّاب، کتاب تذکرة‌الخواتین، چاپ سنگی بمبئی 1306؛ سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران 1344ش.