خیبر گذرگاه

خیبر، گذرگاه، گذرگاهی مهم از حیث راهبردی و تاریخی بین افغانستان و پاکستان. این گذرگاه در شمال غربی پاکستان، در ارتفاع 030،1 متری، تقریباً در َ6 34ْ عرض شمالی5ً ْ 71 طول شرقی، در انتهای شرقی رشته‌کوه سفیدکوه (سِپین غَر/ سپیته گوناغر) و شمال غربی دره سند، در فاصله هفتاد کیلومتری شرق شهر جلال‌آباد واقع شده است (← شورماچ، ص 62؛ آریانا، ذیل «خیبر»؛ ) اطلس جامع جهان تایمز( ، نقشة 32). طول گذرگاه حدود چهل کیلومتر است و از قلعة جَمرود در دوازده کیلومتری مغرب شهر پیشاور در پاکستان تا ناحیة مرزی تُورخَم/ طورخم در مشرق افغانستان امتداد دارد. این گذرگاه به دلیل اختلاف ارتفاع (بیش از هفتصد متر) میان ارتفاعات غربی آن با دشت پیشاور (در پاکستان) در مشرق، مسیری صعب‌العبور است و سیلابها و بارانهای ناگهانی دارد (← الفینستون، ص 356ـ 357؛ ) اطلس جامع جهان تایمز(، همانجا؛ نقشة راهنمای افغانستان). خیبر که شهرهای کابل و جلال‌آباد در افغانستان را به پیشاور متصل می‌کند، از لحاظ تجاری و راهبردی (به سبب وجود قلعه‌هایی قدیمی چون قلعة شاجای و مسجدعلی در امتداد آن) اهمیت فراوانی دارد ( آریانا، همانجا؛ هویدی، ص 185؛ گروتس باخ ، ص 85). اَفریدیها،شِنْواریها و اورَکزاییها، از قبایل قوم پشتون*، در فواصل این گذرگاه به سر می‌برند و به‌ویژه افریدیها و شنواریها، از گذشته حفظ امنیت خیبر را در دست داشته‌اند (الفینستون، ص 356؛ هویدی، ص 172، 185).چون در مشرق افغانستان حرف «ش» در زبان پشتو به «خ» بدل می‌شود، عبدالحی حبیبی (ص 16ـ17، 339، پانویس 3) بر آن است که احتمالاً خیبر شکل تغییریافته شِیبَر (شاه‌بهار، بهار به معنای معبد) است، یعنی معبدی که مجسمه شاهان در آنجا نگهداری می‌شده است.پیشینه. در قرون متمادی، این گذرگاه به سبب اهمیت راهبردی‌اش، دروازه‌ای برای لشکرکشی به هند بوده است؛ از جمله، لشکرکشیهای اسکندر مقدونی، سلطان محمود غزنوی، نادرشاه افشار و احمدشاه دُرّانی (قدوسی، ص 132ـ133؛ حسینی‌منشی، ص 33ـ 36 ؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «خیبر»). در 1151، نادرشاه افشار در نبردی در گذرگاه خیبر، افغانها را شکست داد و پیشاور را فتح کرد (قدوسی، همانجا). در 1160، احمدشاه درّانی خیبر و پیشاور را تصرف کرد (حسینی‌منشی، همانجا). در دورة تیمورشاه درّانی (ﺣﮑ : 1187ـ1207)، ارسلان‌خان مَهمَند (فرمانروای ایالت سِرهند) همراه با عده‌ای از قبایل افریدی و مهمند به باج‌گیری از کاروان تجار و کاروانهای شاهی که از گذرگاه خیبر عبور می‌کردند، پرداخت که سرکوب شد (فیض‌محمد، ج 1، ص 59ـ60). در اوایل سدة سیزدهم، ساکنان خیبر با جمعیت حدود 000،120 تن در شمال و شرق سفیدکوه پراکنده بودند. شنواریها کم‌جمعیت و فرمان‌بردار حکومت درّانیها بودند و اورکزاییها و افریدیها به سبب استحکام مناطقشان فرمان‌بردار نبودند. اهمیت گذرگاه به حدی بود که خیبریان در ازای گرفتن مبالغی از حکومت، از این گذرگاه حفاظت می‌کردند. با این حال، در مواردی کاروانها را غارت می‌کردند و از آنها باج می‌گرفتند (الفینستون، ص 356ـ358).شیروانی نیز در همین دوره، تردد مسافران از درة خیبر را علاوه بر دشواریهای طبیعی، به سبب وجود راهزنها مشکل دانسته است (← ص 274). با وجود این در همین هنگام، بازارهای نواحی دو سوی گذرگاه، به‌ویژه نَنْگَرْهار و لَغْمان، به دلیل عبور کاروانهای تجاری از این گذرگاه، پررونق بوده است (گروتس‌باخ، ص 91). طبق عهدنامة مورخ 23ربیع‌الآخر 1254/ 16 ژوئیه 1838، که میان رَنْجیت سینگ (فرمانروای سیکِلاهور) با شاه‌شجاع درّانی منعقد شد، توابع پیشاور تا حد خیبر تحت حاکمیت هند قرار گرفت و شاه‌شجاع متعهد شد مانع ورود افراد شرور و راهزن از آن سوی خیبر به پیشاور شود (فیض‌محمد، ج 1، ص 191ـ192).در ابتدای حکومت شیرعلی‌خان بارکزایی، درة خیبر مهم‌ترین راه ورود و تسلط انگلیسیها بر افغانستان، برای مقابله با روسیه شد. انگلیسیها بعد از اینکه شیرعلی‌خان را در 1295/1878 در درة خیبر شکست دادند، به افغانستان نفوذ کردند. در 1296/1879 به موجب پیمان صلح گندمک ، خیبر همراه با برخی نواحی دیگر تحت نظارت انگلیسیها درآمد (← همان، ج 2، ص 206ـ207، 218ـ219؛ ایوانس ، ص 88).در 1315، افریدیها گذرگاه خیبر را گرفتند و انگلیسیها را از آنجا بیرون کردند (ریاضی، ص 240). در 1338، امان‌اللّه‌خان بارکزایی پس از جنگ جهانی اول انگلیسیها را در دهنة خیبر شکست داد و قلعة لَنْدی کوتَل را تصرف کرد (ایوانس، ص 120؛ انصاری، ص 97ـ98).در 1339، انگلیسیها به منظور تسهیل در انتقال نیرو و تجهیزات نظامی، برای مقابله با خطر احتمالی حملة روسها به هند از طریق گذرگاه خیبر، راه‌آهنی از پیشاور تا نزدیکی گذرگاه تأسیس کردند (هویدی، ص 181ـ182؛ د. اسلام، همانجا). در اوایل سدة چهاردهم، گذرگاه خیبر به علت تاخت‌وتاز و غارت قبایل شنواری مستقر در آنجا ناامن بود و اخذ نوعی حق‌الحمایه به نام بدرقه از کاروانهایی که از خیبر به پیشاور می‌رفتند، تداول داشت. امان‌اللّه‌خان در 1307ش سعی کرد حق‌الحمایة مذکور را لغو کند که به شورش شنواریها انجامید (عبدالرحمان‌خان، ج 1، ص 323؛ پولادا ، ص 161ـ162). در حدود 1357ش، افریدیهای خیبر که حدود یک میلیون تن بودند، به سبب عبور کاروانهای تجاری از این گذرگاه درآمد هنگفتی داشتند (هویدی، ص 187).بعد از 1326ش، پاکستان ادارة گذرگاه خیبر را که به پیشاور ضمیمه شده بود، در دست گرفت (د. اسلام، همانجا).منابع : آریانا دائرة‌المعارف، کابل: انجمن دائرة‌المعارف افغانستان، 1328ـ 1348 ش؛ فاروق انصاری، تحولات سیاسی و اجتماعی افغانستان: 1312ـ1259ش/ 1933ـ1880م، بررسی موردی قندهار، تهران 1381ش؛ عبدالحی حبیبی، تاریخ افغانستان بعد از اسلام، تهران 1363ش؛ محمودبن ابراهیم حسینی منشی، تاریخ احمدشاهی: نخستین نوشته تاریخی زمان تأسیس و گسترش امپراتوری افغانها در دوره درانی، چاپ سرور همایون، پیشاور 1379ش؛ محمدیوسف ریاضی، عین‌الوقایع: تاریخ افغانستان در سالهای 1207ـ 1324ق، چاپ محمد آصف‌فکرت، تهران 1369ش؛ محمداکبر شورماچ، جغرافیای عمومی افغانستان، کابل 1350ش؛ زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، بستان‌السیاحه، یا، سیاحت‌نامه، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ]بی‌تا.[؛ عبدالرحمان‌خان، امیر افغانستان، تاریخ حالات عبدالرحمن‌خان حکمران افغانستان، چاپ سنگی مشهد 1319؛ فیض محمد، سراج‌التواریخ، تهران 1372ش؛ محمدحسین قدوسی، نادرنامه، مشهد 1339ش؛ اروین گروتس‌باخ، جغرافیای شهری در افغانستان، ترجمه محسن محسنیان، مشهد1368ش؛ نقشه راهنمای افغانستان، مقیاس 000، 600،1:1، تهران : گیتاشناسی، 1994؛ فهمی هویدی، افغانستان سقف جهان: تحلیلی از اوضاع سیاسی، طبیعی و انسانی، ترجمة سرور دانش، قم 1364ش؛Mountstuart Elphinstone, An account of the kingdom of Cabul and its dependencies in Persia , Tartary and India, Graz 1969; EI2, s.v. "Khaybar" (by C. E. Bosworth); Martin Ewans, Afghanistan: a short history of its people and politics, NewYork 2002; M. Hanif Raza, Souvenir Pakistan, Islamabad [n.d]; Leon B. Poullada, Reform and rebellion in Afghanistan, 1919- 1929: king Amonullah's failure to modernize a tribal society, Ithaca 1973; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.