خیاط ابوعلی یحیی بن غالب

خیّاط، ابوعلی یحیی‌بن غالب، اخترشناس و منجم احکامی سدة دوم و سوم . در آثار لاتین نام وی به‌ صورت"Albohali Alchait"آمده است (← کارمودی ، ص 49). او از شاگردان ماشاءاللّه یهودی* (متوفی ﺣ 200، منجم معروف دورة عباسی) بوده است. همچنین با یحیی‌بن خالد برمکی ــ از وزرای دورة عباسی که در نهضت ترجمه نقش مهمی داشت ــ همعصر بوده و برخی آثار خود را برای او نوشته است (← ابن‌ندیم، ص 335؛ نیز ← برمکیان*). سوتر (ص 17) و به تبع وی دیگر شرق‌شناسان، تاریخ وفات وی را حدود 220 دانسته‌اند (← روزنفلد و احسان‌اوغلو، ص 21؛ قس بروکلمان ، ج 1، ص250).آثار ابوعلی خیاط بیشتر در زمینة موالید و تاریخ احکام نجومی (رویکرد احکام نجومی به وقایع تاریخی) است که تنها تعداد اندکی از آنها باقی‌مانده است. برگردان برخی از این آثار به لاتین در سدة ششم/ دوازدهم، تأثیر بسزایی در رشد اخترشناسیِ اروپای آن زمان داشته است (← ادامة مقاله).آثار وی عبارت‌اند از :1) کتاب الموالید یا کتاب فی جمل الادلة علی‌الموالید من احکام‌النجوم (ابن‌ندیم، همانجا؛ ابن‌طاووس، ص 206). مرجع اصلی خیاط در این اثر، کتاب الموالید ماشاءاللّه بوده که اصل آن از بین رفته است. وی دوازده زایچه* (طرحواره‌ای که موضع ستارگان را در زمان تولد فرد نشان می‌دهد و براساس آن سرنوشت شخص را پیشگویی می‌کردند) را به نقل از ماشاءاللّه ذکر کرده و به تحلیل آنها پرداخته است. برخی از این زایچه‌ها دقیقاً از پنج رساله دوروتئوس گرفته شده‌اند و دیگر زایچه‌ها ــ آن‌گونه که تحلیل آنها نشان می‌دهدــ مربوط به سده‌های پنجم و ششم میلادی هستند (← کندی و پینگری، ص146ـ 174؛ زندگینامه علمی دانشوران ، ذیل «ماشاءاللّه»؛ هلدن ، ص 112؛ برای آگاهی از محتوای اجمالی کتاب ← اولمان ،ص 312). این کتاب دوبار به لاتین ترجمه شد، یک‌بار به قلم پلاتوی تیوولیایی در 530/1136 ــ که گویا ابراهیم برحیه نیز در این ترجمه دست داشته است ــ و بار دوم به دست یوحنای اشبیلی در 854/1153؛ ترجمة یوحنای اشبیلی از این اثر در 953/1546 و 956/1549 در نورنبرگ به چاپ رسید. ترجمة انگلیسی همین برگردان به قلم هلدن در 1367ش/ 1988 چاپ شده است (سارتون ، ج 1، ص 569؛ ج 2، بخش 1، ص 170؛ زندگینامه علمی دانشوران، ذیل «ابراهیم برحیه‌هاـ نسی»؛ برای نسخ عربی ← سزگین، ج 7، ص 121؛ کینگ ، ج 2، بخش 2، ص 675ـ676). همچنین رساله‌ای فارسی با نام رسالة فی احکام‌النجوم مبنیة علی رسالة ابی‌علی الخیاط، از مؤلفی ناشناخته، برجای مانده که در آن از قرار گرفتن کواکب در خانه‌های احکام نجومی و تأثیر آن بر روی مولود بحث شده است (← کینگ، ج 2، بخش 2، ص 1091).2) کتاب المسائل (المستدلّ علیها من‌البیوت الاثْنَیْ عشر و الکواکب السبعة؛ ← ابن‌ندیم؛ سزگین، همانجاها)، که در بعضی نسخ نام آن به صورت کتاب سرّالعمل فیه مسائل فی‌البروج الاثْنَیْ عشر (← بروکلمان، ج 1، ص250) آمده است. او این کتاب را در زمینه مسائل ــ شاخه‌ای از احکام نجوم که در آن روش پاسخ‌گویی به پرسشهایی چون یافتن اشیای گمشده، یافتن دزد و پی‌بردن به درستی اخبار بررسی می‌شودــ نگاشته و در آن همچون اثر پیشین بیشتر به نقل دیدگاههای ماشاءاللّه پرداخته است (برای آگاهی از فهرست ابواب کتاب ← آلوارت ، ج 5، ص 274ـ275). در این اثر ارجاعات متعددی به گفتار حکمایی چون وتیوس والنس (در منابع دورة اسلامی : والیس اسکندرانی)، دوروتئوس، بطلمیوس ، ائوتوکیوس/ اوطوقیوس و عمربن فرخان طبری داده شده است. گزیده‌هایی از این کتاب با نام فوائد من کلام ابی علی‌الخیاط تتعلق بالاحکام فی علم‌الفلک (الفوائدالفلکیة) برجای‌مانده است (← سوتر، همانجا؛ بروکلمان، ) ذیل(، ج 1، ص 394؛ سزگین، همانجا؛ خوری، ص 281؛ کینگ، ج 2، بخش 2، ص 676؛ برای نسخ باقی مانده ← دانش‌پژوه، 1364ش، ج 17، ص 58؛ افشار و دانش‌پژوه، ج 6، ص 258).3) احکام و اختیارات، رساله‌ای در زمینة مسائل و نیز اختیارات (شاخه‌ای در احکام نجوم که هدف آن تعیین زمان مناسب برای انجام کارها است). در فهرستهای کهن اشاره‌ای به این اثر نشده است. از این روی، این اثر ممکن است تلفیقی متأخر از دیگر آثار وی باشد (برای آگاهی از فهرست ابواب این اثر ← کینگ، ج 2، بخش 2، ص 672ـ674).4) کتاب تحاویل/ تحویل سِنی‌العالم، که گزیده‌هایی از آن باقی‌مانده است (← ابن‌ندیم؛ سزگین، همانجاها).ابن‌ندیم (همانجا)، کتبی را از وی برشمرده که تاکنون نسخه‌ای از آنها یافت نشده است. آثار مذکور عبارت‌اند از : کتاب‌المدخل، کتاب المعانی، کتاب الدول، کتاب تحویل سنی‌الموالید، کتاب المنثور که آن را برای یحیی‌بن خالد برمکی نگاشته است، کتاب قضیب‌الذهب و کتاب‌النکت.برخی از دیدگاهها و روشهای خیاط به‌واسطة آثار اخترشناسان پس از وی به دست ما رسیده است. از جمله ابوالصقر قبیصی* (سدة چهارم) در مسئلة دوازدهم رسالة فی امتحان المنجمین، روش ابوعلی خیاط را در محاسبه سهام (چون سهمِ سعادت،...) آورده است (← رجب و کندی،ص 93ـ95؛ برنت و دیگران، ص 7). ابوسعید احمدبن محمدبن عبدالجلیل سجزی* (سدة چهارم) نیز در بخشی از رسالة موالید از مجموعة جامع‌الشاهی (ص 276ـ279)، به نقل دیدگاه ابوعلی خیاط دربارة تأثیر کواکب بیابانی بر روی ویژگیهای مولود و پیش‌بینی آینده آن پرداخته است. در مجموعة شمارة 298 کتابخانة آندراپرادش حیدرآباد (شامل آثاری از اخترشناسان اندلسی و نیز پراکنده‌هایی در احکام نجوم) نیز برخی از دیدگاههای خیاط دربارة روابط و تأثیرات احکامیِ کواکب بر یکدیگر آمده‌است (برای معرفی تفصیلی این مجموعه ← مسترس ، ص 407). در اثری از مؤلفی ناشناخته، به نام مختصرالتلخیص فی احوال الملل و الدول و الادوار و القِرانات به کتاب قرانات ابوعلی خیاط (که شاید همان کتاب الدول باشد) و دیدگاه وی در این زمینه اشاره شده است (← دانش‌پژوه، 1344ش، دفتر4، ص 449). همچنین در نسخة شمارة 938 کتابخانة اسکوریال (مجموعه‌ای در احکام نجوم که شامل رساله‌هایی از ابومعشر بلخی‌بن فرخان و نقل‌قولهایی پراکنده از دیگر اخترشماران است). گزیده‌هایی از روش ابوعلی خیاط در پیش‌بینی میزان بارندگی، براساس موقعیت خورشید و ماه در هر برج آمده است (درنبورگ، ج 2، قسم 3، ص50ـ51).منابع : ابن‌طاووس، فرج‌المهموم فی تاریخ علماء النجوم، نجف 1368، چاپ افست قم 1363ش؛ ابن‌ندیم (تهران)؛ ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ج 6، تهران 1366ش؛ ابراهیم خوری، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: علم الهیئة و ملحقاته، دمشق 1389/1969؛ محمدتقی دانش‌پژوه، «فهرست کتابخانه‌های شهرستانها (تبریز، کاشان، یزد، اصفهان)»، در نسخه‌های خطی: نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، دفتر4، زیرنظر محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج‌افشار، تهران: دانشگاه تهران، 1344ش؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ج 17، تهران 1364ش؛ احمدبن عبدالجلیل سجزی، الجامع الشاهی، نسخة خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش 6276؛ دیوید آنتونی کینگ، فهرس المخطوطات العلمیة المحفوظة بدارالکتب المصریة، قاهره 1981ـ1986؛W. Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der Königlichen Bibliothek zu Berlin, Berlin 1887-1899; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942; Charles Burnett, Keiji Yamamoto, and Michio Yano, Al-Qabīsī (Alcabitius): the introduction to astrology, London 2004; Francis J. Carmody, Arabic astronomical and astrological science in Latin translation: a critical bibliography, Berkeley, Calif. 1956; Hartwig Derenbourg, Les manuscrits arabes de l'Escurial, vol.2, fasc.3, Paris 1941; Dictionary of scientific biography, ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner's Sons, 1981, s.v. "Abraham bar Hiyya Ha-nasi" (by Martin Levey), "Māshā'allāh" (by David Pingree); James H. Holden, A history of horoscopic astrology from the Babylonian period to the modern age, Tempe, Ariz. 2006; Edward Stewart Kennedy and David Pingree, The astrological history of Māsha'āllāh, Cambridge, Mass. 1971; Angel Mestres, "Maghribī a description of manuscript century: 13th the in astronomy Hyderabad Andre Pradesh State Library 298", in From Baghdad to Barcelona, ed. Josef Casulleras and Julio Samsó, vol.1, Barcelona: Institute Millás Vallicrosa de Plistoria de la Ciencia Arabe, 1996; Jamil Ragep and Edward S. Kennedy, "A description of Zâhiriyya (Damascus) MS 4871: a philosophical and scientific collection", Journal for the history of Arabic science, 5 (1981); Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin İhsanoğlu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (7th-19th c.), İstanbul 2003; George Sarton, Introduction to the history of science, Malabar, Fla. 1975; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967- ; Heinrich Suter, Die Mathematiker und Amsterdam der Araber und ihre Werke, Leipzig 1900, repr. Astronomen 1981; Manfred Ullmann , Die Nature-und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden 1972.