خویی میرزایحیی

خویی، میرزایحیی، از علمای دوره مشروطه و نماینده سه دوره نخست مجلس شورای ملی. او معروف به امام جمعه و از طایفه کرد دُنبلی خوی بود. دنبلیها از زمان صفویه (ح 906ـ 1135) در مغرب آذربایجان و مشرق عثمانی صاحب قدرت و نفوذ شدند و در فترت بین مرگ نادرشاه(1160) و استقرار سلطنت قاجار (1210)، بر تبریز و خوی و سلماس مسلط شدند. از این خانواده بزرگ علاوه بر امرا و حکمرانان، رجالی در علم و ادب و دین و سیاست پیدا شده‌اند که حاج میرزایحیی خویی یکی از آنها بود (مجتهدی، ص 47؛ قس آقاسی، ص 484 که نسبت وی به طایفه دنبلی را اشتباه می‌داند).میرزایحیی خویی، فرزند میرزااسداللّه امام جمعه، در 1276 در خوی به دنیا آمد (ریاحی، ص250). تحصیلاتش را در خوی و تبریز و نجف، با نظارت دایی خود، حاج میرزاابراهیم آقادنبلی، از شاگردان شیخ‌مرتضی انصاری، به پایان رساند (مجتهدی، همانجا). میرزایحیی، پس از مرگ پدرش، امام جمعه شهر خوی شد (آقاسی، ص 483).پس از برقراری مشروطه (14 جمادی‌الآخره 1324) در دوره اول مجلس، میرزایحیی از طرف علمای آذربایجان به نمایندگی انتخاب گردید تا بر شرعی بودن قوانین تصویبی نظارت کند. وی یکی از پنج عالم طراز اولی بود که بر قوانین نظارت می‌کرد (اسناد روحانیت و مجلس، ج 1، ص 31؛ کلانتری باغمیشه‌یی، ص 83ـ84؛ مجتهدی، ص 47ـ48).میرزایحیی خویی در مجلس میانه‌رو بود و به‌سبب موقعیت اجتماعی و آگاهی و بصیرتش، از همان آغاز خانه‌اش در تهران محل رجوع علما و سیاستمداران ولایات شد و در اغلب مشکلات مجلس و وقایع سیاسی صاحب‌نظر و چاره‌ساز بود (رجوع کنید به ایران. مجلس شورای ملی، ص 323ـ327؛ سالور، ج 3، ص 2028ـ 2029؛ برادران شکوهی، ص 206ـ207). پس از آنکه محمدعلی شاه مجلس را به توپ بست (23 جمادی‌الاولی 1326)، کارگزاران شاه، میرزایحیی را دستگیر کردند و او و آیت‌اللّه طباطبایی و آیت‌اللّه بهبهانی را مورد ضرب و جرح قرار دادند. وی چندی بعد آزاد شد (سالور، ج 3، ص 2120؛ کسروی، ص 644، 661). میرزایحیی با همکاری عده‌ای، از جمله صنیع‌الدوله، «کمیته واسطه» یا «نجات» را برای رفع مناقشات میان ملت و شاه ایجاد کرد؛ هر چند که نتیجه مطلوب را نگرفت (برادران شکوهی، ص 207).میرزایحیی، پس از پایان استبداد صغیر (فاصله میان به توپ بسته شدن مجلس تا خلع محمدعلی شاه در 26 جمادی‌الآخره 1327)، در دوره دوم (2 ذیقعده 1327 ـ 3 محرّم 1330) نیز نماینده مجلس بود و به اعتدالیها تمایل داشت (سالور، ج 3، ص 2494؛ مجتهدی، ص 48؛ نیز برای برخی مواضع وی در دوره دوم مجلس شورای ملی رجوع کنید به شجیعی، ج 2، ص 155ـ 156، 197). او در انتخابات سومین دوره مجلس در 1333، که موضوع نظارت علما بر قوانین منتفی شده بود، از حوزه انتخابیه تهران نماینده شد و از آن به بعد، به عنوان مجتهد معتبر پایتخت، نقش مؤثری در تحولات مملکت داشت (فرهنگ قهرمانی، ص 445؛ ریاحی، همانجا؛ طاهرزاده بهزاد، ص 466ـ467).میرزایحیی از دخالت در امور سیاسی باک نداشت و آشکارا در عزل و نصب وزرا و زمامداران اظهارنظر می‌کرد؛ از جمله به شدت با قرارداد 1919میلادی مخالفت کرد. او در تاج‌گذاری رضاشاه (4 اردیبهشت 1305)، حضور داشت (رجوع کنید به مجتهدی، همانجا).او در 10 شهریور 1324 درگذشت. از وی چهار پسر، به نامهای نظام‌الدین، جمال‌الدین، جواد و نورالدین امامی، باقی‌ماند (ثقة‌الاسلام تبریزی، ص 482؛ طاهرزاده بهزاد، ص 467). فرزندش جمال‌الدین امامی (نماینده دوره‌های چهاردهم تا هفدهم مجلس شورای ملی) در 1344ش کتابخانه شخصی میرزایحیی را که دارای کتابهای نفیس خطی و چاپی است، به کتابخانه مجلس شورای ملی اهدا کرد (تاریخچه کتابخانه مجلس، ص 59).منابع : مهدی آقاسی، تاریخ خوی، ]تبریز[ 1350ش؛ اسناد روحانیت و مجلس، ج 1، تدوین عبدالحسین حائری، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1374ش؛ ایران. مجلس شورای ملی، مذاکرات مجلس اول: 1326ـ 1324، توسعه سیاسی ایران در ورطه سیاست بین‌الملل، ]گردآوری[ غلامحسین میرزاصالح، تهران 1384ش؛ سیروس برادران شکوهی، «اعزام نمایندگان روحانی دوره اول تبریز به مجلس شورای ملی»، در مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات همایش علمی انقلاب مشروطه، مرداد 1383، تبریز: ستوده، 1384ش؛ تاریخچه کتابخانه مجلس: اولین کتابخانه رسمی کشور، تهران : کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1374ش؛ علی‌بن موسی ثقة‌الاسلام تبریزی، مجموعه آثار قلمی ثقة‌الاسلام شهید تبریزی، چاپ نصرت‌اللّه فتحی، تهران 1355ش؛ محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، تهران 1372ش؛ قهرمان میرزا سالور، روزنامه خاطرات عین‌السلطنه، ج 3، چاپ مسعود سالور و ایرج افشار، تهران 1377ش؛ زهرا شجیعی، نقش نمایندگان در مجالس قانونگذاری عصر مشروطیت، تهران 1375ش؛ کریم طاهرزاده بهزاد، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، تهران 1334ش؛ عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره 24 قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از 2508 تا 2536 شاهنشاهی، تهران 1356ش؛ احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، تهران 1381ش؛ ابراهیم کلانتری‌باغمیشه‌یی، روزنامه‌ی خاطرات شرف‌الدوله: 1324ـ1327 ه .ق.، چاپ یحیی ذکاء، تهران 1377ش؛ مهدی مجتهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، به‌کوشش غلامرضا طباطبائی‌مجد، تهران ?]1377ش[.