خویی میرزا علیقلی

خویی، میرزا علیقلی، معروف‌ترین تصویرساز کتب چاپ سنگی ایران. میرزاعلیقلی در خوی زاده شد و به احتمال زیاد، نخستین مراحل کار خود را در تبریز گذراند که در حدود 1247 چاپ سنگی بدانجا وارد شده بود (رجوع کنید به چاپ و چاپخانه*، بخش :2 در ایران). عنوان میرزا پیش از نام وی، نشانه سواد و تحصیلات و تعلق او به صنف کاتبان است. سبک ظریف و مهذب کارهای اولیه او حاکی از آموزش استوار اوست. باوجود این، تاکنون از وی نه در آثار لاکی و نه در نگارگری، اثری به دست نیامده است. نخستین آثار شناخته‌شده وی به 1263 بازمی‌گردد، اما به احتمال زیاد تعدادی از تصاویر امضا نشده در کتابهای پیش از 1263 یا همان سال را نیز باید به وی منسوب کرد. چاپ خمسه* نظامی در 1264 او را در مقام استاد عالی آن دوره در تصویرسازی چاپ سنگی تثبیت کرد، موقعیتی که تا پایان دوره کاری وی مناقشه‌ناپذیر باقی ماند. میرزاعلیقلی ظاهرآ اندکی پس از آغاز سلطنت ناصرالدین‌شاه به تهران آمد. او تصاویر نسخه قانون نظام، از کتابهای درسی دارالفنون، را در 1247 «فراش قبله عالم» و نسخه کلیات سعدی را که در 1268 کامل شد، «بنده درگاه» امضا کرده است. همچنین در نخستین جلد نسخه 1270ـ1274 از روضة‌الصفای میرخواند خود را «خادم مدرسه دارالفنون» و نقاش خوانده است. آخرین آثار امضا شده وی به تاریخ 1272 (الف لیلة و لیلة و طوفان البکاء) است. ظاهرآ پسر میرزاعلیقلی حرفه وی را دنبال کرده، زیرا تصویری در نسخه 1286 از ماتمکده قربان‌بن رمضان (بیدل)، به امضای میرزااسماعیل‌بن میرزاعلیقلی خویی است.کتابهایی که تاکنون شناخته شده و دارای آثاری با رقم میرزاعلیقلی خویی است، به بیش از سی جلد می‌رسد. او دست‌کم نُه چاپ مختلف از طوفان البکاء، تصنیف محمدابراهیم‌بن محمدباقر جوهری هروی، را تصویرسازی کرده است.معروف‌ترین آثار او در مرحله بعد، خمسه نظامی و کلیات سعدی بوده که از هر کدام سه چاپ (خمسه: 1264، 1269ـ 1270، 1270؛ کلیات سعدی: 1267ـ1268، 1268ـ 1269، 1268ـ 1291) را مصور کرده است. آثار دیگر او به ترتیب تاریخی عبارت است از: تصاویر بختیارنامه (1263)، نوش‌آفرین گوهرتاج (1263)، عجایب‌المخلوقات (1264)، خسرو دیوزاد (1264)، مجالس‌المتقین (1265)، مسیّب‌نامه (1265)، شاهنامه (1265ـ1267)، قانون‌نظام (1267)، اسرارالشهاده (1268)، چهل طوطی (1268)، حمله حیدری (1269)، گلستان ارم (1270)، روضة‌الصفا (1270ـ1274)، طاقدیس (1271) و اولین چاپ مصور از الف لیلة و لیلة (1272) با همکاری میرزاحسن و میرزارضا.با توجه به شواهد، میرزا علیقلی خویی اولین هنرمند تصویرسازیِ چاپ سنگی است که به نام شناخته شده است. آثار او اصیل و دارای ویژگیهای منحصربه‌فرد است. او مجموعآ 1300 تصویر، در ابعاد متنوع از اندازه تمبری تا یک صفحه کامل کتاب، امضا کرده است. به‌علاوه، میرزاعلیقلی بسیاری از تصاویر پیچیده سر فصلها و صفحات پایانی و بیش از هزار نگاره و طرحهای تزیینی را به‌ویژه در خمسه (چاپ 1264)، کلیات سعدی (چاپ 1268ـ1269) و دیوان حافظ (چاپ 1269) ترسیم کرده است.میرزاعلیقلی «ساده کار» اما «خوش‌دست» و «پیشگامِ هنرمندانی که قریحه خود را وقف کتاب چاپی کردند» وصف شده است. همچنین سبک وی در نسخه 1264 خمسه، رسمی و جدّی و بی‌آلایش و در عین حال نافذ و گاه گیرا وصف شده‌است. آثار پرشمار هنرمند ویژگیهای سبک فردی وی را آشکار می‌کند.میرزاعلیقلی توجه بسیاری به بازنمایی موشکافانه چهره و حالتهای انسانی دارد. شخصیتهای زیبا همیشه سه رخ کشیده می‌شوند تا بر زیبایی صورت گرد تأکید شود، حال آنکه اشخاص زشت، نیم‌رخ کشیده می‌شوند تا بر چهارچوب سخت شخصیت آنان برخلاف زیبایی ملایم جوانی، هم در مرد و هم در زن، تأکید شود. او توجه ویژه‌ای به مو و ریش دارد که اغلب با خطوط منفرد موازی اجرا می‌شود. ضمن آنکه صورت اشخاص معمولا به شیوه کلیشه‌ای (قالبی) ترسیم می‌شود، هیجان و حالات، با تمهیدات معیّنی نشان داده می‌شود. برای نمونه حیرت که در آن انگشت اشاره دست راست در مقابل لبها نگاه داشته می‌شود (انگشت تحیّر)، غصه و اضطراب و نیز مرگ و احتضار که با نشان دادن دندانها و زبان آویخته نمایش داده می‌شود. برای اجتناب از خالی ماندن فضای سفید در زمینه تصاویر، خویی دورنماها را معمولا با طرحهای سیاه و سایه‌نما از پرندگان کوچک در حال پرواز پُر می‌کرد. به‌علاوه، او ترجیح می‌دهد برای تزیین تابلو خطوط تزیینی پرپیچ و خمی را نقش کند. ترکیبی از این جنبه‌ها در کار هیچ هنرمند دیگری جز او مشاهده نمی‌شود، بدین سبب این ویژگیها امضای تلویحی او محسوب می‌شود. اگر برخی از این خصوصیات در کتابی همعصر خویی دیده شود، ممکن است مدرک معتبری برای انتساب تصویرسازی آن کتاب به خویی باشد. براساس این خصوصیات سبکی، شمار بسیاری از آثار امضانشده دوره 1263ـ1271، احتمالا به میرزاعلیقلی منسوب است، به‌ویژه تصاویر نسخه 1267 اخبارنامه، اثر شاعر ناشناخته دوره قاجار به نام صادق.میرزاعلیقلی خویی نقاشی سنّتی است که با حفظ اصول و قواعد تصویری گذشته ایرانی و درهم آمیختن آن با الگوهای عصر خویش، مهارتش را با فن چاپ سنگی منطبق کرد و با حمایت تجار به سفارش مشتریانی که عمومآ از طبقه تجار یا مردم متوسط بودند پاسخ داد.منابع : مطالب این مقاله عمدتآ برگرفته از منبع زیر است :Ulrich Marzolph, Narrative illustration in Persian lithographed books, Leiden 2001;نیز رجوع کنید به ایرج افشار، «شاهنامه: از خطی تا چاپی»، هنر و مردم، ش 162 (فروردین 1355)، ص 32؛ شهلا بابازاده، تاریخ چاپ در ایران، تهران 1378ش، ص 106ـ107؛ جواد صفی‌نژاد، «شاهنامه‌های چاپ سنگی»، میراث فرهنگی، ش 14 (زمستان 1374)، ص 29ـ30؛ هاجر صمدی و نعمت لاله‌یی، تصاویر شاهنامه فردوسی به روایت میرزاعلی‌قلی خویی، تهران 1388ش، ص 27ـ28؛ ویلم فلور، پیتر چلکووسکی، و مریم اختیار، نقاشی و نقاشان دوره قاجار، ترجمه یعقوب آژند، تهران 1381ش، ص 24؛ محمدعلی کریم‌زاده تبریزی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، لندن 1363ـ1370ش، ج 1، ص 673؛ اولریش مارزلف، آلبوم شاهنامه : تصویرهای چاپ سنگی شاهنامه فردوسی، نویسنده متن محمدهادی محمدی، تهران 1384ش؛Basil William Robinson, Studies in Persian art, vol.1, London 1993, p.328-341.