خونجی افضل الدین محمد

خونَجی، افضل‌الدین محمد، از منطق‌دانان مسلمان قرن ششم و هفتم. وی در 590 متولد شد (ذهبی، ج 23، ص 228؛ صفدی، ج 5، ص 108) و احتمالا اهل خونَج است که به گزارش یاقوت حموی (ذیل «خونا») شهری از نواحی آذربایجان بین مراغه و زنجان است. مذهب او شافعی است (اسنوی، ج 1، ص 241ـ242؛ سبکی، ج 8، ص 105). از مراحل تعلیم و استادان او چیزی نمی‌دانیم و اینکه ابن‌عبری (ص 445) وی را شاگرد فخررازی دانسته است، بعید به نظر می‌رسد. زیرا خونجی در زمان وفات فخررازی تنها پانزده سال داشته و به‌علاوه در آثار خود به این مطلب اشاره‌ای نکرده و در عین‌حال به دفعات فخررازی را نقد کرده‌است.بنابه گزارش ابن‌واصل حموی که شاگرد خونجی بوده، الملک الکامل (حک 615:ـ635)، سلطان ایوبی مصر و شامات، اهل علم و از جمله خونجی را به دربار خود دعوت کرد. خونجی نزد سلطان ایوبی محترم بود و از سوی او به عنوان سفیر به دربار سلاجقه روم فرستاده شد، اما کمی قبل از بازگشت وی، الکامل درگذشت. خونجی که احتمالا نزد حکمران جدید منزلت چندانی نداشت، آنجا را ترک کرد و به دربار سلاجقه روم رفت و در آنجا به مقام قضا رسید. اما پس از شکست سلاجقه روم از مغولان در 641 به مصر بازگشت و در همان سال قاضی اعظم شافعی در قاهره و پیرامون آن شد و هم زمان به تدریس در مدرسه تازه تأسیس صالحیه در قاهره پرداخت (رجوع کنید به ابن‌واصل، ج 5، ص 160، 162، 325، 335). وی در 646 در قاهره درگذشت (ابن‌ابی‌اصیبعه، ص 586ـ587).ابن‌ابی‌اصیبعه (ص 586) به ملاقاتش با خونجی در قاهره اشاره کرده و مقام علمی او را در علوم مختلف شامل علوم عقلی و شرعی، ستوده است. از دیگر معاصران خونجی، ابوشامه (ج 5، ص280) نیز از وی با عنوان حکیم منطقی یاد کرده است. ابن‌خلدون (ج :1 مقدمه، ص 647) به نقش برجسته خونجی در تاریخ علم منطق اشاره کرده است. به تصریح او کتابهای خونجی در میان محققان معاصرش نفوذ داشته است. کتاب کشف‌الاسرار او تأثیر بارزی بر سنّت منطقی متأخر داشت، چنان‌که غالبآ از او با عنوان صاحب کشف یاد می‌کنند (همانجا).گفتنی است که خونجی از منطق‌دانان پیرو ابن‌سینا است و اینکه نیکلاس رشر (ص 194) وی را در جریان مخالف ابن‌سینا (با عنوان منطق‌دانان غربی) دسته‌بندی کرده، صحیح به نظر نمی‌رسد. خونجی با پذیرش نوآوریهای مهم ابن‌سینا در منطق، مانند تمایز بین قرائت وصفی و ذاتی در قضایای موجَّهه، مسوّر کردن شرطیها و وقوف بر قیاسات شرطی اقترانی، در برخی نکات از او فاصله گرفته است. اما این امر کاملا در چهارچوب منطق ابن‌سینا انجام شده و تأثیر هیچ منطق‌دانی بر خونجی بیش از ابن‌سینا نبوده است. پس از ابن‌سینا، تأثیر فخررازی و شاگرد وی زین‌الدین کاشانی بر تفکر منطقی خونجی درخور ملاحظه است (رجوع کنید به خونجی، مقدمه الرویهب، ص بیست‌وچهار ـ بیست و هشت).نوآوریهایی در کتب منطقی خونجی، به ویژه کشف‌الاسرار، مشاهده می‌شود که در کتب متقدم وجود نداشته است. البته منطق‌دانان معاصر او مانند سراج‌الدین ارموی* و اثیرالدین ابهری* آرایی مشابه خونجی ابراز کرده‌اند که به نظر می‌رسد یا مستقیمآ متأثر از خونجی بوده یا منبع مشترکی داشته‌اند که فعلا برای ما معلوم نیست (همان مقدمه، ص سی‌ویک ـ سی‌وپنج). برخی از این ابتکارات عبارت‌اند از: توسعه موضوع منطق از معقولات ثانیه به معقولات اولی، تبیین ارتباط قضایای موجهه و توجه به لوازم بی‌واسطه شرطیه‌های متصل (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به همان، ص سی‌وپنج ـ شصت‌ودو).آثار خونجی تأثیر بسزایی بر سنّت منطق اسلامی گذاشته است و شمسیه* کاتبی، مطالع‌الانوار* ارموی و تهذیب‌المنطق و الکلام* تفتازانی که متأثر از کشف‌الاسرار خونجی‌اند، تا عصر جدید به صورت آثار رسمی و درسی در منطق باقی مانده‌اند. تا قرن یازدهم کتاب الجمل خونجی در شمال افریقا (مغرب عربی) تدریس می‌شد و شروح متعددی بر آن نگاشته شد (همان، ص شصت و دوـ شصت و سه).کشف‌الاسرار با نام کامل کشف‌الاسرار عن غوامض الافکار با مقدمه و تصحیح خالد الرویهب در تهران (1389ش) و کتاب الجمل همراه المختصر فی المنطق ابن‌عَرَفه در رسالتان فی المنطق در تونس چاپ شده است؛ از دیگر آثار وی می‌توان به الموجز در منطق؛ مختصر المطالب‌العالیه فخررازی؛ شرح کلیات قانون ابن‌سینا اشاره کرد (رجوع کنید به ابن‌ابی‌اصیبعه، ص 587؛ بغدادی، ج 2، ستون 123؛ بروکلمان ، )ذیل(، ج 1، ص 838).منابع : ابن ابی‌اصیبعه، عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت ] 1965[؛ ابن‌خلدون؛ ابن‌عبری، تاریخ مختصرالدول، چاپ انطون صالحانی، لبنان 1403/1983؛ ابن‌واصل، مُفَرِّج‌الکروب فی اخبار بنی‌ایوب، ج 5، چاپ حسنین محمد ربیع، ]قاهره?1395/ 1975[؛ عبدالرحمان‌بن اسماعیل ابوشامه، کتاب‌الروضتین فی اخبارالدولتین النوریة و الصلاحیة، ج :5 تراجم رجال‌القرنین السادس و السابع، المعروف بالذیل علی‌الروضتین، چاپ ابراهیم شمس‌الدین، بیروت 1422/2002؛ عبدالرحیم‌بن حسن اسنوی، طبقات‌الشافعیة، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت 1407/1987؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج 2، در حاجی‌خلیفه، ج 6؛ افضل‌الدین محمد خونَجی، کشف‌الاسرار عن غوامض الافکار، چاپ خالد الرویهب، تهران 1389ش؛ ذهبی؛ عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، ]قاهره [1964ـ] 1976[؛ صفدی؛ یاقوت حموی؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942; Nicholas Rescher, The development of Arabic logic, Pittsburgh 1964.