خوسْف، بخش و شهری در شهرستان بیرجند در استان خراسان جنوبی.۱) بخش خوسْف، این بخش در مغرب و جنوب غربی شهرستان بیرجند قرار دارد و مشتمل است بر دهستانهای قَلعه زری، بَراکوه، خوسف، جُلگه ماژان و شهر خوسف. آبادیهای آن عمدتآ در دشت و کوهستان قرار دارد (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، ذیل «استان خراسان جنوبی»؛ نقشه جمهوری اسلامی ایران). کوه گَرَنْگْ (بلندترین قله ۲۲۵،۲متر) در شمال، کوه رَچْ (بلندترین قله ۴۷۲،۲ متر) در جنوب و کوه شاه (بلندترین قله ۶۳۳،۲متر) در جنوب شرقی آن قرار گرفته است. در چند کیلومتری شمال کوه رَچْ، کوه زرد با غار طولانی چِلِشْت کاهی قرار دارد. رود فصلی بیرجند یا شاهرود (خوسْف رود، رود شور) در این بخش جریان دارد. این رود در مشرق بیرجند، از کوههای بخش درمیان و کوه بندر سرچشمه گرفته، با نام رود بیرجند (یا شاهرود) از شهر بیرجند می گذرد و در بخش خوسف رود خوسف نام می گیرد و بالاخره با نام رود شور در مغرب بخش به کویر لوت منتهی می شود (احمدیان، ص ۲۰۴). همچنین رود گریجگان/ گاریجگان که از کوه شاه، در جنوب شرقی خوسف، سرچشمه می گیرد، در مرکز بخش به رود شور (شاهرود) می پیوندد.دریاچه موقت گِوان در مشرق بخش، آبی تلخ با املاح بسیار دارد. خوسْف دارای چند دشت مانند دشت خوسف در مرکز بخش، گرماب دشت در مغرب بخش، دشتهای خُور و جنگل در جنوب غربی است. دشتهای کوچک تری چون عُمبری، خیرآباد و فیض آباد در جنوب و دشت گریجگان/ گاریجگان در مشرق آن قرار دارد. بخش خوسف دارای چندین رشته قنات است و چند چشمه آب معدنی دارد. سد بتونی زُنُوکْ، سد علی آباد، سد بارَنده، سد خاکی علی آبادِ خلیلیان و سد شوراب سیوْجان در این بخش احداث شده است (بهنیا، ص ۸۶، ۱۱۵، ۱۹۴ـ۱۹۵).محصولات عمده بخش گندم، پنبه، زعفران، چغندرقند، تره بار، بُنْشَن و محصولات باغی به ویژه انار است. از محصولات دامی آن پشم، پوست و روده صادر می شود. کارخانه ریسندگی و بافندگی و تولید پارچه دارد. صنایع دستی آن فرش با طرحهای کرمانی و مشهدی با نقشهای ریزه ماهی است که صادر می شود (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۷۶، ص ۹۳).در دهستان قلعه زری، در حدود ۱۵۰ کیلومتری جنوب غربی شهر خوسف، معادن مس، سنگ آهک و گچ و مرمریت نیز وجود دارد (بهنیا، ص ۱۹۸). راه اصلی بیرجند ـ خوسف ـ خورـ طبس ـ یزد ـ اصفهان از آن می گذرد (رجوع کنید به اطلس راههای ایران، ص ۵۰ـ۵۳). از آبادیهای قدیم آن خور است که در حدود پنجاه کیلومتری شمال غربی شهر خوسف در کنار کویر قرار دارد (رزم آرا، ج ۹، ص ۱۵۳؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله). پرورش شتر در دهستان قلعه زری بین عشایر رایج است (بهنیا، ص۱۹۹).بخش خوسف، در ۷ بهمن ۱۳۲۹ در شهرستان بیرجند تشکیل شد (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، ذیل «استان خراسان»). طبق سرشماری ۱۳۸۵ش، جمعیت آن ۹۲۲،۲۴ تن بوده است (مرکز آمار ایران، همانجا). اهالی خوسف شیعه دوازده امامی اند و به فارسی با گویش بیرجندی سخن می گویند (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۷۶، ص ۹۴).۲) شهر خوسف. مرکز بخش خوسف، در شهرستان بیرجند. این شهر در حدود ۴۲ کیلومتری جنوب غربی شهر بیرجند، در ارتفاع حدود ۳۰۰،۱ متری واقع است و در دشتی فلاتی شکل قرار دارد. کوه رَچْ در حدود چهارده کیلومتری مشرق آن واقع است. رود فصلی خوسف رود از مغرب شهر می گذرد. دمای آن در گرم ترین روزها به ْ۴۲ و در سردترین روزها به ْ۱۰- می رسد و بارش سالانه آن در حدود ۲۲۰ میلیمتر است (همان، ج ۷۶، ص ۹۳ـ۹۴). خوسف از راههایی با شهر بیرجند و آبادیهای دیگر مانند آبادی فَدِشک ارتباط دارد.مسجدجامع و آرامگاه ملامحمدبن حسام (ابن حسام خوسفی*) از آثار تاریخی شهر است (بهنیا، ص ۱۹۶،۲۰۰).پیشینه. خوسف که در دوره اسلامی جزو ولایت قُهستان و به گفته مقدسی (ص ۵۰) در شمار شهرهای قائن بود، کنار بیابان قرار داشت (نیز رجوع کنید به حدودالعالم، ص ۹۱؛ حمداللّه مستوفی، ص ۱۴۲، ۱۴۴). با این همه، به ویژه در روزگاران کهن تر، در کاریزهایش آب چندان جریان داشت که بیابانهای فراخش محل مناسبی برای پرورش و نگهداری اسب بود. شاید به همین رو گفته شده که نام خوسف از واژه اوستایی هُوَسپ، مرکّب از هُوَ (=ِخوب) و اَسپ برگرفته شده است (رضائی، ص ۵۰). گزارشهای جغرافی دانان سده چهارم که از دامداری مردم این شهر سخن گفته اند نیز احتمالا قرینه ای بر صحت این وجهِ نام گذاری است (رجوع کنید به اصطخری، ص ۲۱۶؛ حدودالعالم، همانجا).خوسف که نامش در برخی از کتابهای جغرافیایی قدیم همراه با نام خور ــشهری واقع در دو مرحله ای آن ــ آمده، ظاهرآ اهمیتی کمتر از خور داشته و برخلاف آن دارای منبر نبوده است (رجوع کنید به ابن حوقل، ص ۴۴۶؛ حدودالعالم، همانجا). بعدها در سده نهم، حافظ ابرو (ج ۲، ص ۴۹) که از بیست قریه و یکصد مزرعه خوسف سخن گفته، خور را در شمار یکی از این قرای بیست گانه آورده است.
منابع : ابن حوقل؛ محمدعلی احمدیان، جغرافیای شهرستان بیرجند: با اشاراتی به تاریخ و فرهنگ این شهرستان، مشهد ۱۳۷۴ش؛ اصطخری، ترجمه فارسی؛ اطلس راههای ایران، تهران : گیتاشناسی، ۱۳۸۵ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۲ش؛ محمدرضا بهنیا، بیرجند نگین کویر، تهران ۱۳۸۰ش؛ عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، تاریخ حافظ ابرو، ج ۲، چاپ کراولسکی، ویسبادن ۱۹۸۲؛ حدودالعالم؛ حمداللّه مستوفی، نزهة القلوب؛ خراسان جنوبی: سرزمین طلای سرخ، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، ۱۳۸۴ش؛ رزم آرا؛ جمال رضائی، بیرجندنامه: بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی، به اهتمام محمود رفیعی، تهران ۱۳۸۱ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۷۶ بیرجند، تهران: اداره جغرافیائی ارتش، ۱۳۶۳ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ۱۳۸۵ش.Retrieved Jul.۲۸,۲۰۱۰, from http://www.sci.org.ir/portal/faces/public/census۸۵/census۸۵.natayej/census۸۵. rawdata;مقدسی؛ نقشه جمهوری اسلامی ایران: براساس تقسیمات کشوری، مقیاس ۰۰۰، ۶۰۰،۱:۱، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۳ش.