خورموج (خرموج) شهر

خورموج (خرموج)، شهر، مرکز شهرستان دشتی و نیز مرکز بخش مرکزی این شهرستان در استان بوشهر واقع در جنوب ایران. خورموج در حدود هشتاد کیلومتری بندربوشهر و در ارتفاع شصت متری از سطح دریا واقع شده است (← نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران). این شهر در میان کوههای خورموج (بلندترین قله ح 1960 متر) در شمال و خاکی (خاکو) در جنوب‌شرقی، از رشته‌کوههای زاگرس، قرار گرفته است. رود مند و رود شور/ سور، از شاخه‌های آن، در این شهر جاری‌اند (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 111، ص 43؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، ج 4، ص 192، 194؛ اقتداری، ص 255ـ256). دمای شهر در گرم‌ترین روزها به ْ50 و در سردترین روزها به ْ15 می‌رسد (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا).ساکنان شهر خورموج را قشقاییها، سادات، کللیها، خواجه‌ها و برخی طایفه‌های بومی تشکیل می‌دهند که شیعه دوازده امامی‌اند و به زبان فارسی با گویش محلی سخن می‌گویند و با زبان عربی نیز آشنایی دارند (همان، ج 111، ص 44؛ مرکز آمار ایران، ص 43ـ44؛ رزم‌آرا، ج 7، ص 92).از آثار باستانی شهر خورموج قلعه‌ای است که قدمت دست کم قسمتهایی از آن را به دوره ساسانی رسانده‌اند. این قلعه دارای دو بخش به نامهای جلال‌خان و محمدخان است (اقتداری، ص 213؛ افشار سیستانی، ج 1، ص 377ـ378).این شهر علاوه بر محصولات کشاورزی، دارای معادن سنگِ گچ است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا؛ نیز ← رزم‌آرا، همانجا).وجه تسمیه خورموج به درستی روشن نیست و اقوال مختلفی در باب آن آمده است؛ صرف‌نظر از معنای واژه خور، یعنی خلیج (← خور*)، خورموج را برگرفته از هورموز یا هرمز دانسته‌اند. همچنین خورموج را ترکیبی از خور (مخفف خورشید) و موج گفته‌اند (← افشار سیستانی، ج 2، ص 882؛ حمیدی، ذیل مادّه؛ شناسنامه شهرهای استان بوشهر، ص 167).تاریخ خورموج نیز چندان روشن نیست؛ چنان‌که تا پیش از 1179، زمان سلطه یافتن کریم‌خان زند بر این منطقه (← پری ، ص 157)، نامی از آن در منابع نبوده است. نیبور که در همین سال از این شهر دیدن کرده، آن‌را «مقرّ امیر منطقه بزرگی» ذکر کرده است (ج 2، ص 100). مابرلی در 1336/1918، از مراسمی نظامی یاد کرده که هنگام تعیین حاکم جدید خورموج برگزار شده است (← ص 455). خورموجی، صاحب کتاب نزهت‌الاخبار، در وصف کوتاهی از این شهر، اطلاعاتی در باب اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن به دست داده است (← ص 88؛ نیز ← فسائی، ج 2، ص 1319).مسعود کیهان در 1311ش، بلوک خورموج به مرکزیت خورموج را در دشتستان، یکی از هفت ناحیه حکومت بنادر، ذکر کرده که دارای چهار قریه بوده است (ج 2، ص 477ـ479). خورموج در تقسیمات 1316ش، بخشی در شهرستان بوشهر شد (ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، ص 7) و در سال 1323ش، دهستانی در دشتستان و جزو استان هفتم (فارس) به شمار می‌آمد (ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج 2، ص 294ـ295، 299ـ300). این دهستان در 1327ش به شهر تبدیل و در 1352ش جزو استان بوشهر شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1385ش، جدول ] 1[). با تشکیل شهرستان دشتی در 1358ش، خورموج مرکز آن گردید و در 1365ش، مرکز بخش مرکزی شهرستان دشتی شد (دایرة‌المعارف فارسی، ذیل مادّه؛ ایران. وزارت کشور، ذیل «استان بوشهر»؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382ش، ذیل «استان بوشهر»).منابع: ایرج افشار سیستانی، نگاهی به بوشهر: مجموعه‌ای از اوضاع تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی و اقتصادی استان بوشهر، تهران 1369ش؛ احمد اقتداری، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان، تهران 1375ش؛ ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316، چاپ دوم، تهران ]بی‌تا[؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران 1355ش؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج 2، تهران 1329ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری : آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ جعفر حمیدی، فرهنگ‌نامه بوشهر، تهران 1380ش؛ محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، نزهت‌الاخبار: تاریخ و جغرافیای فارس، چاپ علی آل‌داود، تهران 1380ش؛ دایرة‌المعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران 1345ـ1374ش؛ رزم‌آرا؛ شناسنامه شهرهای استان بوشهر، گردآوری و تنظیم: رحیم جمالی، تهران: مرکز نشر و تحقیقات قلم آشنا، 1381ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری‌اسلامی ایران، ج 111ـ:119 کنگان ـ خورموج، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1368ش؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1381ش؛ حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1367ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1310ـ1311ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده :1377 جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، تهران 1378ش؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 000، 500،1:2، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، 1383ش؛Frederick James Moberly, Operations in Persia: 1914- 1919, London 1987; Carsten Niebuhr, Reisebeschreibung nach Arabien und den umliegenden L(ndern, Graz 1968; John R. Perry, Karim Khan Zand: a history of Iran, 1747-1779, Chicago 1979.