خورعبدالله

خورعبداللّه، خوری در شمال خلیج فارس. خورعبداللّه، دومین خور بزرگ شمال خلیج‌فارس پس از خورموسی* است که میان دو کشور عراق و کویت قرار دارد. در شمال آن شبه‌جزیره فاو در عراق و در جنوب و مغرب آن دو جزیره بوبیان و وَرْبه، متعلق به کویت، قرار دارد (← )اطلس جامع جهان تایمز( ، نقشه 34؛ سیف مرزوق شملان، ص 96). مرز دریایی دو کشور از خورعبداللّه می‌گذرد، اگرچه عراق بارها رسمیت آن را لغو کرده است (← مجتهدزاده، 1379ش، ص 596ـ597؛ نیز ← ادامه مقاله). خورعبداللّه تقریبآ مثلثی شکل و عرض دهانه شرقی خور به سمت خلیج‌فارس حدود 35 کیلومتر و عرض بخشهای غربی آن کمتر از 10 کیلومتر است (← )اطلس جامع جهان تایمز(، همانجا). خورعبداللّه خورهای کوچک دیگری در سواحل دارد، از جمله بوبیان در مغرب خورعبداللّه، شتیانه در شمال و امّالقصر در مغرب که پر جزر و مدّ است (جعفری ولدانی، ص 291؛ محمد عبداللّه خالد عبدالقادر، ص 192، نقشه 28). یکی از ویژگیهای طبیعی خورعبداللّه، عمق کافی برای ایجاد بندر در سواحل و قابل کشتیرانی بودن آبراه آن است که بر اهمیت سیاسی و اقتصادی آن افزوده است (← جناب، ص 33؛ نوربخش، ص 145؛ جعفری ولدانی، ص 386).عراق و کویت از آبهای خورعبداللّه استفاده مشترک می‌کنند و این خور مهم‌ترین راه دریایی به شمال کویت و جنوب عراق و مناسب‌ترین مسیر ارتباطی دریایی عراق با خلیج‌فارس است، لذا برای دو کشور اهمیت دارد. اهمیت خورعبداللّه برای عراقیها بیشتر است، زیرا بصره ــتنها بندر مهم عراق که با خلیج‌فارس ارتباط دریایی داردــ به دلیل فاصله زیاد با خلیج‌فارس موقعیت ممتازی ندارد و آبراه خورعبداللّه امکان ارتباط مناسب عراق با خلیج‌فارس را فراهم می‌کند. همچنین کمترین ساحل در خلیج‌فارس به عراق تعلق دارد که محدودیت طبیعی مهمی برای این کشور است. به همین سبب عراق علاوه بر نپذیرفتن مرزهای دریایی در خورعبداللّه، در پی تسلط بر دو جزیره جنوبی خورعبداللّه (بوبیان در شرق و وَربه در غرب) بوده است (← جعفری ولدانی، ص 392؛ )اطلس جامع جهان تایمز(، همانجا؛ نیز ← محمدعبداللّه خالد عبدالقادر، ص190ـ191). جزیره بوبیان که در اواسط قرن چهاردهم/ بیستم خالی از سکنه و محل ماهیگیری تابستانه کویتیها بود (حسن سلیمان محمود، ص 14) ــدر نزدیک‌ترین قسمت ــ از خاک کویت حدود دو کیلومتر و از خاک عراق حدود هشت کیلومتر فاصله دارد و اهمیت آن بیشتر به دلیل سواحل طولانی جزیره با خورعبداللّه و دهانه آن در خلیج‌فارس است؛ جزیره وربه حدود سه کیلومتر از کویت و حدود یک کیلومتر از عراق فاصله دارد و سبب منازعات بیشتری میان دو کشور شده است (← جعفری ولدانی، ص 386، 393؛ )اطلس جامع جهان تایمز(، همانجا؛ کحّاله، ص 426).احتمالا قدیم‌ترین نقشه خلیج‌فارس که نام خورعبداللّه در آن آمده، نقشه کارستن نیبور (1146ـ1231/ 1733ـ1815) ازخلیج‌فارس است. در این نقشه جهت خورعبداللّه شمال‌شرقی ــجنوب‌شرقی است و بندر زُبیر (در جنوب بصره) در انتهای خور قرار گرفته است (نیبور، نقشه بین ص310ـ311؛ نیز ← )خلیج‌فارس( ، ج 2، ص 435؛ نقشه عمومی خاورمیانه). در اواخر سده سیزدهم/ نوزدهم، لاریمر بارها از خورعبداللّه نام برده و گزارشهایی از سواحل آن و حضور نیروهای بریتانیایی و عثمانی در آنجا ذکر کرده است (← ج 3، ص 1012، ج 5، ص 2648ـ2649، ج 8، ص 1053). دولتهای بریتانیا و عثمانی به موجب معاهده‌ای در 1332/1914، جزایر بوبیان و وربه را متعلق به ایالت خودمختار کویت دانستند و پس از اعلام استقلال عراق در 1302ش/ 1923، مرزهای دریایی دو کشور در خورعبداللّه به رسمیت شناخته شد (جعفری‌ولدانی، ص 269). در 1311ش/ 1932 مجددآ درباره مرزهای دریایی دو کشور در خورعبداللّه توافق شد (← ترسیم الحدود الکویتیة العراقیة، ص 98، 220ـ221). طبق این توافقنامه خورعبداللّه ضمن مرزهای شرقی کویت با عراق درج شده است (محمد نایف عواد عنزی، ص 135؛ کویت از پیدایش تا بحران، ص 119)؛ اما عراق در اواخر دهه، درصدد احداث بندری در خورعبداللّه و تصرف دو جزیره جنوبی آن بود و هنگامی‌که بریتانیا پیشنهاد کشتیرانی اجاره‌ای عراق در خورعبداللّه را مطرح کرد، کویت نپذیرفت (← جعفری ولدانی، ص 268ـ269).در 1339ش/ 1960، پایگاه دریایی و بندر امّالقصر در ساحل شمالی خورعبداللّه ساخته شد (مجتهدزاده، 1379ش، ص590؛ جعفری ولدانی، ص 393؛ نیز ← جناب، ص 33). پس از احداث امّالقصر و برای کارآمدی بیشتر آن، عراقیها گذرگاه کشتیرانی خورعبداللّه را لای‌روبی کردند (مجتهدزاده، 1379ش، ص 597) و در 1340ش/ 1961 که استقلال کشور کویت اعلام شد، ادعای عراقیها برای تصرف خورعبداللّه و دو جزیره جنوبی آن مطرح شد که بیشتر به سبب اهمیت یافتن فلات قاره در خلیج‌فارس و ذخایر نفت و گاز در این فلات و نیاز بیشتر به راه یافتن به خلیج‌فارس بود. با این حال، مرزهای 1302ش/ 1923 در خورعبداللّه، در 1342ش/ 1963 تأیید شد (← مجتهدزاده، 1379ش، ص588، 595ـ596، ضمیمه2، 6052، ضمیمه 3، ص 606ـ607، ضمیمه 3؛ جعفری ولدانی، ص 270، 276). ادعای دوباره عراق در 1353ش/ 1974 با توافق دو دولت در واگذاری امتیاز استفاده بازرگانی به عراق از طریق بندر شعیبیه فروکش کرد، زیرا این امتیاز باتوجه به جنگ عراق با ایران* و بسته شدن اروندرود در زمان جنگ، برای عراق اهمیت زیادی داشت (← مجتهدزاده، 1372ش، ص 237؛ همو، 1379ش، ص590). نظامیان عراقی در زمان جنگ بارها از خورعبداللّه و جزایر جنوبی آن با موافقت کویت استفاده کردند، به‌ویژه پس از عملیات والفجر 8 در 1364 و 1365ش که نیروهای ایران شبه‌جزیره فاو را در اختیار گرفتند (← مجتهدزاده، 1379ش، ص 596؛ جعفری‌ولدانی، ص 282؛ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ص 74ـ75).در 1370ش/ 1991، صدام‌حسین به کویت حمله کرد و نظامیان عراقی بر خورعبداللّه و سواحل و جزایر پیرامون آن مسلط شدند (← جنگ عراق با کویت*). پس از پایان جنگ و خروج اجباری عراقیها از کویت، کمیسیون تعیین مرز عراق و کویت سازمان ملل برای تعیین مرزهای آبی چهل کیلومتری در خورعبداللّه تشکیل شد. این کمیسیون به‌جز تغییرات اندک، مرزهای توافق شده در سالهای 1302ش/ 1923، 1311ش/ 1932 و 1342ش/ 1963 را پذیرفت، اما سند جدیدی برای داوری درباره مرزهای آبی دو کشور در خورعبداللّه ارائه نکرد (← مجتهدزاده، 1379ش، ص 597ـ598، 600؛ نقشه؛ نیز ← محمدعبداللّه خالد عبدالقادر، ص 211، نقشه 32، ص 324ـ326؛ فیلی‌رودباری، ص 133ـ 136).منابع: ترسیم الحدود الکویتیة العراقیة: الحق التاریخی و الارادة الدولیة، باشراف و مراجعة عبداللّه یوسف غنیم، کویت: مرکز البحوث و الدراسات الکویتیة، 1994؛ اصغر جعفری ولدانی، کانونهای بحران در خلیج‌فارس، تهران 1377ش؛ محمدعلی جناب، خلیج‌فارس : آشنایی با امارات آن، تهران 1349ش؛ حسن سلیمان محمود، الکویت : ماضیها و حاضرها، ]بغداد [1387/1968؛ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، اطلس جنگ ایران و عراق: فشرده نبردهای زمینی، 31 شهریور 1359ـ29 مرداد 1367، تهران 1379ش؛ سیف مرزوق شملان، من تاریخ الکویت، کویت 1406/ 1986؛ لواء فیلی رودباری، کویت، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1375ش؛ عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه‌جزیرة‌العرب، چاپ احمدعلی، مکه 1384/1964؛ کویت از پیدایش تا بحران، تهران : قصیده‌سرا، 1381ش؛ پیروز مجتهدزاده، خلیج‌فارس: کشورها و مرزها، تهران 1379ش؛ همو، کشورها و مرزها در منطقه ژئوپلیتیک خلیج‌فارس، ترجمه حمیدرضا ملک‌محمدی نوری، تهران 1372ش؛ محمدعبداللّه خالد عبدالقادر، الحدودالکویتیة العراقیة: دراسة فی الجغرافیا السیاسیة، کویت 2000؛ محمد نایف عواد عنزی، تاریخ العلاقات‌السیاسیة بین الکویت و العراق فی الفترة 1961ـ 1973م، کویت 2001؛ نقشه عمومی خاورمیانه، مقیاس 000، 750،1:3، تهران : گیتاشناسی، 1382ش؛ حسین نوربخش، فرهنگ دریایی خلیج‌فارس : صید، دریا، کشتی، تهران 1381ش؛John Gordon Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf, 'Oma(n, and central Arabia, Buckinghamshire 1986; Carsten Niebuhr, Beschreibung von Arabien, Graz 1969; Persian Gulf: atlas of old and historical maps (3000 B.C.-2000 A.D), compiled and edited by the editorial board: Mohammad - Reza Sahab etal., Tehran: [Ministry of Foreign Affairs], Center for Documents and Diplomatic History, 2005; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.