خورشیدکلاه

خورشیدکلاه، بانوی خوشنویس در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار. از تاریخ ولادت و وفات وی خبری در دست نیست. براساس رقم او در انجامه قرآن دست‌نویسش (کتابخانه کاخ گلستان، ش1000)، می‌دانیم که دختر میرزا علینقی حکیم‌الممالک*، بوده است. حکیم‌الممالک که جز خورشیدکلاه خانم هشت دختر دیگر و پنج پسر داشت، پسر حاج‌آقا اسماعیل جدیدالاسلام و نوه ملابابا کلیمی اصفهانی بود. حاج‌آقا اسماعیل (متوفی 1292)، نیای خورشید کلاه خانم، از پیشخدمتان فتحعلی‌شاه و محمدشاه قاجار و ناصرالدین شاه، و حکیم‌الممالک پزشک مخصوص و از نزدیکان ناصرالدین‌شاه و علاوه بر آن، مدتی حاکم ولایاتی چون عراق (اراک) و بروجرد و قم بود (محبوبی اردکانی، ص 507ـ508، 537). طبق عریضه‌ای به خط خورشیدکلاه خانم موجود در قرآن دست‌نویس وی، گویا او همسر شاهزاده سیف‌الدین میرزا (سیف‌الدین میرزا سلطان)، از حاضررکابان و توپچیان ناصرالدین‌شاه، بوده است (← اعتمادالسلطنه، ج 2، ص 1234، ج 3، ص 2079).ظاهرآ ناصرالدین‌شاه در 1306، پیش از سفر سومش به اروپا، کتابت مصحفی را به خورشیدکلاه خانم سفارش داد و او این کار را تا چند روز پیش از بازگشت شاه، در صفر 1307 به پایان رساند (← ناصرالدین قاجار، کتاب 3، ص 570). پس از اتمام کتابت، خورشیدکلاه خانم عریضه‌ای به بانویی از نزدیکان انیس‌الدوله (همسر ناصرالدین‌شاه) نوشت. او در این عریضه از زحمتهایش، با وجود مشغله‌های بچه‌داری و خانه‌داری، برای کتابت مصحف سخن گفته و از پریشان‌روزگاری و تنگدستی شکوه سرداده و تقاضا کرده است که قرآن دست‌نویسش را به واسطه انیس‌الدوله به دست شاه برسانند تا از تهیدستی برهد. خورشیدکلاه در این عریضه بیان کرده است که پدرش به سبب عیالواری و گرفتاری، و شاهزاده سیف‌الدین میرزا به سبب مشغله بسیار در امور نظامی، به احوال او بی‌توجه‌اند و چشم امید وی تنها به التفات شاه است. گفتنی است حکیم‌الممالک هم چند سالی پیش از آن (ح 1302)، در عریضه‌ای به ناصرالدین‌شاه، از بدهکاری بسیار و سختی روزگار نالیده و از او یاری خواسته است (← حکیم‌الممالک، ص 22ـ23؛ نیز ← حکیم‌الممالک*).مصحف دست‌نویس خورشیدکلاه خانم با ابعاد 29 × 19 سانتیمتر، در کتابخانه کاخ گلستان محفوظ است. خورشیدکلاه خانم این مصحف را در 508 صفحه، بر کاغذ ترمه به خط نسخ خوش کتابت کرده است و هر صفحه معمول آن هفده سطر دارد. این هنرمند در نَسْخ‌نویسی پیرو شیوه ایرانی میرزا احمد نیریزی* بوده است که تقریبآ تمام نَسْخ‌نویسان این روزگار پیرو وی بوده‌اند.بر پشت صفحه نخست این مصحف، مُهر میرزا احمدخان مشیرالسلطنه، از رجال دوره ناصری، دیده می‌شود که خود از خط خوش بهره داشت. در انجامه نسخه هم، خورشیدکلاه خانم در قطعه شعری، ضمن ستایش ناصرالدین‌شاه و دعا برای بقای سلامت و سلطنت او و نیز اشاره به امر شاه برای کتابت این مصحف، تاریخ اتمام کتابت را 1307 ذکر کرده و در پایان، نام خود را «خانه‌زاد، خورشیدکلاه بنت خانه‌زاد ابن‌خانه‌زاد علینقی‌ابن‌الحاج اسمعیل‌الملقب بحکیم‌الممالک» رقم زده است.مصحف خورشیدکلاه خانم، علاوه بر خطی خوش، تذهیبی درخور توجه دارد. دو صفحه نخست این نسخه که حاوی فاتحة‌الکتاب و آیات نخستین سوره بقره است، مزیّن به جدول‌بندی و کمنداندازی زرین و رنگین با حاشیه‌های مذهّب به شاخه‌های پیچکی و گلهای اناری زرین است. در سایر صفحات هم، جدول‌بندی و کمنداندازی همچنان تکرار شده است، اما حاشیه‌های این صفحات ساده و فاقد تزیین‌اند. همچنین بین سطور در تمام صفحات با نقوش پیچکی طلااندازی شده است. تمام سرسوره‌ها در کتیبه‌های بازوبندی، با متن طلاپوش به قلم ثلث سرخ‌رنگ نوشته شده‌اند. پایان آیه‌ها گلهای چهارپر طلایی آمده و نشان جزء و نصف و حزب در حاشیه‌های صفحات، ترنجهای تزیینی طلاپوش به قلم ثلث سرخ‌رنگ است. جلد این مصحف مقوایی روغنی است با متن لیمویی که با پیچکهای بندِ رومی طلایی و گلهای رنگارنگ و حاشیه‌ای سیاه‌رنگ با نقشهای برگ و خوشه انگور طلایی آذین یافته است. درون جلد هم از مقوای سیاه‌رنگ ساده است، با حاشیه‌ای سیاه‌رنگ و زنجیره‌ای طلایی (← آتابای، ص150ـ152).منابع: بدری آتابای، فهرست قرآنهای خطی کتابخانه سلطنتی، تهران 1351ش؛ محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران 1363ـ1367ش؛ علینقی‌بن اسماعیل حکیم‌الممالک، «نامه میرزا علی‌نقی حکیم‌الممالک به ناصرالدین‌شاه و پاسخ آن»، وحید، سال 2، ش 11 (آبان 1344)؛ حسین محبوبی اردکانی، تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر المآثر و الآثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج 2، تهران: اساطیر، 1368ش؛ ناصرالدین قاجار، شاه ایران، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان، چاپ محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران 1369ـ1373ش.