خوجه چلبی ← ابوالسعودافندی

خوجه چلبی ← ابوالسعودافندیNNNNخودزکو، الکساندر بوریکو (خوتسکو، خودسکو، خوچسکو، خوچکو، خوجکو، چودزکو و شودزکو نیز ضبط شده است)، دولتمرد، شاعر، و از نخستین ایران‌شناسان لهستانی. وی که گاه با عموزاده‌اش، لئونارد خودزکو (1800ـ1871)، کتابدار سوربن و نویسنده چند کتاب درباره لهستان، اشتباه گرفته می‌شود (د. ایرانیکا، ذیل مادّه)، فرزند یان خودزکو بوریکو، نویسنده و شخصیت ملی مشهور لهستانی ـ بلاروس ـ لیتوانیایی بود (لالکو ، ص 111؛ ریخمان ، ص 151). خانواده وی از خاندانهای قدیمی و فرهنگ‌دوست و پژوهشگر بودند (← خودزکو، 1381ش، ص 1ـ2). او در 2 اوت 1804/ 22 جمادی‌الاولی 1219 در کشیویچه در لیتوانی آن زمان و بلاروس امروز متولد شد (ثروت، ص 144؛ لالکو، همانجا).خودزکو از 1820/ 1235 تا 1823/ 1238، در دانشگاه ویلنا ، مرکز اصلی زبانها و ادبیات شرقی، به تحصیل پرداخت(ریخمان، همانجا؛ ثروت، ص 145) و به عضویت انجمن مخفی فیلوماتها (یا طرفداران دانش)، گروهی از دانشجویانمیهن‌پرست که برای استقلال لهستان مبارزه می‌کردند، درآمد. او در 1823/ 1238 به‌همین سبب زندانی و در 1824/ 1239 آزاد شد (ثروت، همانجا؛ دولتشاهی، ص 82). وی سپس به مؤسسه مطالعات شرقی سن‌پترزبورگ ، وابسته به وزارت خارجه روسیه رفت و تا 1830/ 1246 در آنجا به فراگیری زبان فارسی نزد میرزاجعفر توپچی‌باشی و همچنین زبانهای ترکی و عربی پرداخت (رئیس‌نیا، ص 305؛ ثروت، ص 146) و به سبب آشنایی کامل به زبان فارسی، نخست مترجم هیئت اعزامی روسیه به تبریز و منشی و مترجم سفارت در تهران (ثروت، همانجا؛ ماخالسکی ، ص400) و سپس به گفته ثروت (همانجا) کنسول روسیه در رشت گردید و میرزا الکساندر نامیده شد (دولتشاهی، همانجا).خودزکو، نخستین پژوهشگر اروپایی است که به مطالعه زبان و فرهنگ عامه اقوام ایرانی پرداخته است (ماخالسکی، همانجا). او از 1246/1830 تا 1257/1841 در هنگام اقامتش در ایران، به سفرهای فراوان و شکار می‌رفت و مانند اعضای انجمن فیلوماتها که از هنرهای سنّتی الهام می‌جستند، ترانه‌های محلی و افسانه‌ها و داستانهای عامیانه گویشهای ایرانی را مستقیمآ از نقالان و ترانه‌سرایان و مردم عادی گردآوری می‌کرد (ریخمان، ص 153، 155). وی بعدها از دست‌نوشته‌هایی که در ایران گردآورد و بعضی از آنها اختصاصآ برای او نسخه‌برداری شده بود، ترجمه‌های فراوانی از داستانهای عامیانه، اشعار و تعزیه‌نامه‌های فارسی و ترکی و گویشهای مختلف منتشر کرد. اصل دست‌نوشته‌ها در کتابخانه ملی فرانسه نگهداری می‌شود (د.ایرانیکا، همانجا).خودزکو در 1841/ 1257، از طریق یونان و ایتالیا به فرانسه رفت و به جمعیت مهاجران لهستانی در پاریس پیوست و به همکاری با شاعر رومانتیک، آدام میتسکی‌یویچ (1798ـ 1855) پرداخت. در 1844/ 1260، از خدمت در وزارت خارجه روسیه کناره گرفت. از 1852/ 1268 تا 1855/ 1271، کارشناس امور شرق در وزارت امور خارجه فرانسه و از 1855/ 1271 تا زمان بازنشستگی در 1300/1883، استاد مطالعات زبانهای اسلاو در کولژ دو فرانس بود (ثروت، ص 146ـ148، 150؛ لالکو، ص 112).در 1274/1858، فرخ‌خان امین‌الدوله، سرپرستی 42 دانشجوی ایرانی را که به فرانسه اعزام شده بودند، به خودزکو سپرد (سرابی، ج 1، مقدمه حسنعلی غفاری، ص 7). امیرنظام گروسی، سفیر وقت ایران در پاریس، از خدمات خودزکو در این زمینه ستایش کرد. در آن زمان، خودزکو قصد داشت دو پسر نوجوانش را ــکه هر دو در زبان‌آموزی مستعد بودندــ برای خدمت به دولت ایران، به تهران بفرستد (امیرنظام گروسی، ص 7، 129ـ130).در مورد شخصیت و اخلاق خودزکو، آرای مختلفی وجود دارد. انگلیسیها، وی را فردی زیرک و باپشتکار اما دسیسه‌باز دانسته‌اند (← بامداد، ج 2، ص 129؛ ثروت، ص 149). محمدشاه، خودزکو را به دریافت نشان مرتبه دوم شیر و خورشید (کمربند الماس‌نشان) مفتخر کرد. وی نشانها و القاب دیگری نیز از سایر کشورها دریافت کرد و به عضویت انجمن سلطنتی آسیایی بریتانیا و ایرلند درآمد (← ثروت، ص 148ـ149؛ د. ایرانیکا، همانجا). او وابسته دانشگاه کراکوف و نایب‌رئیس انجمن تاریخ لهستان و از بنیان‌گذاران انجمن زبان‌شناسی پاریس و عضو انجمن آسیایی در پاریس نیز بود (د.ایرانیکا، همانجا). خودزکو در 19 دسامبر 1891/ 16 جمادی‌الاولی 1309 در نزدیکی پاریس درگذشت (قورخانچی، ص 87؛ ریخمان، ص 154).نخستین اثر خودزکو در زمینه سنّتها و ادبیات قومی ایران، نمونه‌هایی از اشعار عامیانه ایران... بود که از گفتار شفاهی مردم گردآوری و سپس به انگلیسی ترجمه کرد. این اثر نخست در 1842 و سپس در 1864 در لندن منتشر گردید (ثروت، ص 161). ژرژ ساند نیز بخشی از آن را به فرانسه ترجمه کرد (د.ایرانیکا، همانجا). این اثر نخستین کار باارزش در زمینه گردآوری، انتشار و معرفی حماسه کوراوغلو در سطح جهانی است (رئیس‌نیا، ص 304). بخش اصلی کتاب، شامل سیزده مجلس از حماسه کوراوغلو و بخشهای بعدی گزیده‌ای از ترانه‌های عامیانه گویشهای مختلف ایرانی است. ترجمه فارسی بخش ترانه‌های ترکمنی این اثر در نخبه سیفیّه، تألیف محمدعلی قورخانچی (ص 89ـ97)، و بخش دیگری از آن نیز در ترانه‌های محلی ساکنان کرانه‌های جنوبی دریای خزر، تألیف خودزکو، در تهران منتشر شده است.وی از 1852/ 1268 تا 1855/ 1271، مقالاتی در زمینه فرهنگ و ترانه‌های عامیانه ایران در مجلات منتشر کرد؛ از جمله: )«ترانه‌های مردمی ایران»( ، )«ترانه‌های مردمی ترکمنی، ترجمه گویشهای ترکمن و ترکی شرق»( ، )«آوازهای تاریخی افغانستان به زبان پشتو»( (د. ایرانیکا، همانجا).خودزکو به نمایشهای ایرانی، به‌ویژه تعزیه علاقه‌مند بود. وی در 1249/1833 در تهران دست‌نویسی از حسین‌علی‌خان خواجه، معین‌البکاء دربار، خرید که شامل 33 نسخه تعزیه‌نامه بود (ثروت، ص 158ـ159). تاریخ تدوین این مجموعه به اواخر دوره فتحعلی‌شاه و اوایل دوره محمدشاه قاجار می‌رسد و قدیم‌ترین نسخه تاریخ‌دار تعزیه است (جُنگ شهادت، ج 1، مقدمه محجوب، ص 13). این مجموعه با عنوان جُنگ شهادت در بخش نسخ خطی فارسی کتابخانه ملی پاریس ثبت گردیده است. خودزکو بعضی از این تعزیه‌ها را ترجمه، ویرایش، شرح و سپس منتشر کرد (ثروت، ص 159؛ چلکووسکی ،ص 259). در 1878 نیز ترجمه فرانسوی پنج تعزیه‌نامه از آن مجموعه را همراه با مقدمه‌ای توضیحی، با عنوان )تئاتر ایرانی، گزینشی از تعزیه‌ها( در پاریس منتشر کرد که در 1355ش/1976 نیز در تهران تجدید چاپ شد. خودزکو مقدمه این کتاب را به انواع نمایش ایرانی (از جمله خیمه‌شب‌بازی* و تعزیه*) اختصاص داده است. او از نخستین پژوهشگرانی است که به تعزیه و قابلیتهای آن پرداخته است (← خودزکو، 1976، ص VIII، XXXII-X). در 1355ش نیز شش مجلس از تعزیه‌نامه‌های آن مجموعه در کتاب جُنگ شهادت، چاپ زهرا اقبال، منتشر شد.از مقالات خودزکو درباره حرفه سیاسی و سفرهایش به ایران اینهاست: )«ره‌آوردهای مأموریت سیاسی»( (1849)،)«گیلان، یا دریای خزر»( ، )«سفری از تهران به دروازه خزر»( ، )«ستایندگان حقوق و منابع نفت باکو»((1856)، )«چاپ سنگی در ایران»( (1857)، )«قوانین مربوطه به زنان نزد ایرانیان»( (1857) و کتاب )درباره پرورش کرمهای ابریشم در ایران( (پاریس 1843).آثار وی در زمینه زبانهای شرقی و زبان‌شناسی عبارت‌اند از : کتاب )دستور زبان فارسی یا اصول زبان فارسی مدرن( ،پاریس 1852، با ویرایش جدید در 1883، که همواره بحث‌برانگیزترین کتاب او بوده است (برای اطلاع بیشتر ← ثروت، ص 153ـ154)؛ )مترجم ترک( (آموزش زبان ترکی)،پاریس 1854؛ و مقاله )«مطالعات زبان‌شناسی درباره زبان کردی (گویش سلیمانیه)»( ، 1857 (خودزکو، 1381ش،ص 3ـ4؛ ریخمان، ص 153؛ برای فهرست آثار وی ← خودزکو، 1381ش، ص 2ـ4).به‌ندرت همعصرانش قدر و مرتبه آثار پیشرو خودزکو را درک کرده‌اند، چنان‌که نویسندگان و نمایندگان سیاسی هم‌دوره او چون باربیه دومنار ، گوبینو و نیکولا از وی نام نبرده‌اند؛ اما یولیوس مول تلاشهای او را در زمینه پژوهش درباره تئاتر ایرانی ستوده است (← د. ایرانیکا، همانجا). بعدها سهم خودزکو در شناخت تعزیه‌خوانی را ارنست رنان و کالمار(← همانجا) و نیز پیتر چلکووسکی (ص 259ـ260) به دقت ارزیابی کرده‌اند.خودزکو ترجمه‌ها و آثار فراوانی نیز در زمینه زبان‌شناسی و ادبیات عامه و افسانه‌های اسلاو دارد، از جمله: )ترانه‌های مردم‌پسند اسلاو( و )ترانه‌های تاریخی عامیانه اوکراین((رئیس‌نیا، ص350؛ خودزکو، 1381ش، ص 4)؛ که در میان هم‌وطنانش اقبال چندانی نیافت؛ در حالی‌که آثارش در باب ایران جزء آثار مهم شرق‌شناسی به‌شمار می‌رود (ثروت، ص 150).وی اشعاری نیز به لهستانی سروده که بسیاری از آنها تحت‌تأثیر زبان و مضامین فارسی است (← جنگ شهادت، ج 1، همان مقدمه، ص10؛ ماخالسکی، ص400).منابع : حسنعلی‌بن محمدصادق امیرنظام گروسی، امیرنظام در سفارت فرانسه و انگلستان، چاپ احمد سهیلی خوانساری، ]تهران ?1357ش[؛ مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، تهران 1357ش؛ منصور ثروت، «خوجکو»، نامه انجمن، سال 5، ش 2 (تابستان 1384)؛ جُنگ شهادت: مجموعه 33 مجلس تعزیه، ج 1، چاپ زهرا اقبال (نامدار)، زیرنظر محمدجعفر محجوب، تهران : سروش، 1355ش؛ الکساندر بوریکو خودزکو، ترانه‌های محلی ساکنان کرانه‌های جنوبی دریای خزر، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، تهران 1381ش؛ علیرضا دولتشاهی، لهستانیان و ایران، تهران 1386ش؛ یان ریخمان، «مسافران لهستانی در ایران»، ترجمه ایوُنا نوویسکا، بخارا، ش 47 (بهمن و اسفند 1384)؛ رحیم رئیس‌نیا، کوراوغلو در افسانه و تاریخ، تهران 1377ش؛ حسین‌بن عبداللّه سرابی، مخزن‌الوقایع: شرح مأموریت و مسافرت فرخ‌خان امین‌الدوله، ج 1، چاپ کریم اصفهانیان و قدرت‌اللّه روشنی، تهران 1344ش؛ محمدعلی قورخانچی، نخبه سیفیّه: در تاریخ و جغرافیای استرآباد، چاپ منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، تهران 1360ش؛Peter J. Chelkowski, "Bibliographical spectrum", in Ta`ziyeh: ritual and drama in Iran, ed. Peter J. Chelkowski, New York: NewYork University Press, 1979; Alexander Borejko Chodzko, Th(atre persan, choix de t(azi(s ou drames, Paris 1878, repr. Tehran 1976; EIr., Ihar Lalko(, "Alexander Calmard); Jean (by s.v."Chodz(ko" Chodzko, as the forerunner of unveiling the Azerbaijani culture in the West", Varliq); de l'Iran ensh, vol.25, no.129 (1382 Pologne litt(rature "La Machalski, Franciszek (aper(u bio-bibliographique)", in Hommage universel [( l'Iran], Acta Iranica, 3, Tehran and Li(ge 1974.