خوانساری آقاحسین فقیه

خوانساری، آقاحسین، فقیه، اصولی، متکلم و حکیم قرن یازدهم. در 1016 در شهر خوانسار در خانواده‌ای معروف به علم و فضل به‌دنیا آمد (اردبیلی، ج 1، ص 235؛خاتون‌آبادی، ص500؛ قس خاتون‌آبادی، ص 541). پدرش، جمال‌الدین محمد، از علما و شعرای سدة یازدهم بود و چون یکی از پسرانِ آقاحسین نیز آقاجمال‌الدین (← ادامة مقاله) لقب داشت، آقاحسین به «ذوالجمالین» ملقب شد (مدرس تبریزی، ج 5، ص 239؛ آقابزرگ طهرانی، 1411، ص 123). آقاحسین مقدمات علوم را نزد پدر و دیگر عالمان زادگاهش فراگرفت. در اوان جوانی برای ادامة تحصیل به اصفهان رفت و در مدرسة خواجه‌ملک، که بعدها به نام مدرسة شیخ‌لطف‌اللّه نیز معروف شد، به فراگیری علوم عصر خویش پرداخت (تبریزی، ص 294ـ295؛ خوانساری، ج 2، ص350). وی بهرة فراوانی از استادان بزرگ دوران خود برد و به همین سبب خود را تلمیذُ البَشَر (شاگرد استادانِ بسیار) می‌خواند (← افندی اصفهانی، ج 2، ص 57). او در اوایل تحصیل، به‌سبب رونق بسیار مباحث عقلی و وجود بزرگان فلسفه در مراکز مهم علمی آن عصر، مدتی به علوم عقلی علاقه‌مند شد، ولی سپس بیشتر به فقه، اصول و حدیث روی آورد (خوانساری، ج 2، ص 353ـ354؛ گزی برخواری، ص50). از جمله استادان وی در علوم عقلی ابوالقاسم میرفندرسکی*، و ملاحیدربن محمد خوانساری صاحب زبدة‌التصانیف، و در علوم نقلی محمدتقی مجلسی* و محمدباقر سبزواری*، معروف به محقق سبزواری، بوده‌اند (افندی‌اصفهانی، همانجا؛ خوانساری، ج 2، ص 353ـ355).گفته‌اند که در نخستین سالهای اقامتش در اصفهان، مدتی گرفتار فقر و تنگدستی بوده، اما سرانجام براثر توجه شاه‌سلیمان صفوی، اوضاع معیشتی‌اش خوب شده است (← تبریزی، ص 254؛ خوانساری، ج 2، ص350ـ351). او با شاه‌سلیمان مناسبات خوبی داشته و در رساله‌ای با عنوان قورُق شراب، در ممنوعیت شرب خمر، شاه را ستوده و سپس به شرح فرمان شاه در این باره پرداخته است (← مدرس تبریزی، همانجا؛ جعفریان، ص 80 ـ83).آقاحسین در مدرسة خواجه‌ملک و در دو مدرسة جدّه بزرگ و جدّه کوچک تدریس می‌کرد و تولیت دو مدرسة یاد شده نیز برعهده او بود که این تولیت پس از او در خانواده‌اش ادامه یافت (نصرآبادی، ص 152؛ ایمانیه، ص 56ـ57). او همواره حامی اهل علم و فضل و مردم بینوا بود (اردبیلی؛ افندی اصفهانی، همانجاها). آقاحسین در میان معاصران خود و علمای پس از خود به القابی چون محقق خوانساری، استادالحکماء و المتکلمین و استادالکل فی الکل موصوف بوده است (← مدرس تبریزی، همانجا).خوانساری شاگردان بسیاری تربیت کرد که بیشتر آنان به مراتب والای علم و فضیلت رسیدند و آثار مهمی از خود به جا گذاشتند؛ از جمله محمدباقر مجلسی* که در علوم عقلی شاگرد وی بوده است، عبدالحسین خاتون‌آبادی (← خاتون‌آبادی*، خاندان)، محمدصالح خاتون‌آبادی*، شیخ‌جعفر قاضی کمره‌ای*، سیدنعمت‌اللّه جزایری*، میرزاعبداللّه افندی‌اصفهانی، علیرضا شیرازی معروف به تجلی شیرازی* و محمدبن عبدالفتاح تنکابنی*. دو پسر آقاحسین، آقاجمال‌الدین خوانساری* و آقارضی‌الدین خوانساری نیز از شاگردان او بودند. آقا رضی‌الدین در علوم عقلی و نقلی تبحر داشته و آثاری از او به جامانده است مانند الاطعمة والأشربة به فارسی و ترجمة نهج‌الحق و کشف‌الصدق علامه حلّی به فارسی و آداب نماز (خوانساری، ج 2، ص 352ـ353؛ امین، ج 6، ص 149؛ نیز برای آگاهی بیشتر از احوال و آثار شاگردان وی ← فاضلی خوانساری، ص 269ـ569). نقل کرده‌اند که وی چندین اجازه‌نامه روایت نیز داده است؛ از جمله آنها اجازه‌هایی است که برای حرّعاملی، محمدقاسم جیلانی، لطف‌اللّه شیرازی و محمدحسین مازندرانی نوشته است (← روضاتی، ص 97ـ103).آقاحسین در 1098 در اصفهان درگذشت و در قبرستان تخت فولاد اصفهان در نزدیکی آرامگاه بابارکن‌الدین عارف در محلی که اکنون به تکیه خوانساریها معروف است به خاک سپرده شد (← اردبیلی، همانجا؛ خاتون‌آبادی، ص 501، 539؛ افندی‌اصفهانی، ص58؛ آقابزرگ طهرانی، 1411، ص166ـ167).آثار به‌جا مانده از آقاحسین عبارت‌اند از :در فقه. مشارق الشموس فی شرح الدروس، که شرح بخشی از الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة از شهید اول (متوفی 786) است. این کتاب مهم‌ترین اثر آقاحسین در فقه به‌شمار می‌آید و نسخه‌های خطی متعددی از آن در کتابخانه‌های ایران موجود است. همچنین دو بار در تهران چاپ سنگی شده است؛ بار اول در 1305 و بار دوم در 1311 به‌اهتمام میرزاابوالفضل تهرانی که چاپ اخیر را مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث در قم افست کرده است (امین، همانجا؛ مشار، ستون 845؛ فاضلی خوانساری، ص 73ـ76). اثر دیگر او، المائدة السلیمانیة، به نامهای المائدة السماویة و الاطعمة و الاشربة نیز معروف است (امین، همانجا). برخی این اثر را از پسر آقاحسین، یعنی آقارضی خوانساری دانسته‌اند (← قزوینی، ص 157؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 19، ص10). رسالة حرمت شرب خمر، که با اسامی دیگری چون قورق/ قرق شراب، قدغن شراب نیز خوانده شده‌است، رساله‌ای فارسی با نثر ادبی زیبا دربارة حرمت نوشیدن شراب و مضرات شرب خمر است (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 11، ص 175؛ فاضلی خوانساری، ص 66). حاشیه بر ذخیرة المعاد محقق سبزواری و حاشیه بر الروضة البهیة شهیدثانی نیز از دیگر آثار فقهی اوست (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 6، ص 86، 94).اصول فقه. رسالة فی مقدمة الواجب، که در مجموعه‌ای با عنوان الرسائل به‌همت رضا استادی در 1378ش در قم چاپ شده است. حاشیة شرح مختصر الاصول و حاشیة علی معالم الاصول و رساله شبهة‌الدور از دیگر آثار او در اصول فقه‌اند (← فاضلی خوانساری، ص 81 ـ85).در منطق، کلام و حکمت. رسالة فی التشکیک؛ رساله الجذر الاصم؛ حاشیة علی الحاشیة الجلالیة علی شرح المطالع؛ رساله الجبر و الاختیار؛ رساله شبهة الطفرة؛ حاشیة علی شرح حکمة‌العین؛ رساله شبهة الاستلزام؛ الحاشیة علی الشفاء (الهیات)، که در 1378ش در قم تصحیح و چاپ شده است؛حاشیه بر حاشیة محمدباقر سبزواری بر الهیات شفا؛ حاشیة علی حاشیة شرح التجرید؛ الحاشیة علی شروح الاشارات، که در 1378ش در قم تصحیح و چاپ شده است؛ ترجمة نهج‌الحق علامه حلّی به فارسی، که آن را برای سلیمان صفوی ترجمه کرده است (← اردبیلی، ج 1، ص 235؛ امین، ج 6، ص150؛ آقابزرگ طهرانی، 1411، ص 167؛ فاضلی خوانساری، ص 92ـ124).آقاحسین خوانساری رساله‌هایی کوتاه نیز در موضوعات مختلف علوم اسلامی مانند اصول فقه، فقه، کلام و طبیعیات داشته که در الرسائل مذکور به‌چاپ رسیده است.همچنین در برخی منابع از تفسیر سوره فاتحه و ترجمة صحیفه سجادیه به فارسی به قلم آقاحسین، ذکری به میان آمده است (← حرّعاملی، قسم 2، ص 101؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 4، ص 112، 339). حرّعاملی (همانجا) ترجمه‌ای از قرآن کریم را جزو کتب خوانساری آورده، اما افندی اصفهانی (ج 2، ص 58) گفته وی را اشتباه دانسته است (برای آگاهی بیشتر ← دوانی، ص 12ـ15). اشعاری نیز به عربی و فارسی از او نقل کرده‌اند (← بخشی، ص 25ـ26؛ فاضلی خوانساری، ص 607ـ611).منابع : محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات اعلام الشیعة: الروضة النضرة فی علماء الماة الحادیة عشرة، بیروت 1411/1990؛ محمدبن علی اردبیلی، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت 1403/1983؛ عبداللّه‌بن عیسی افندی‌اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم 1401ـ؛ امین؛ مجتبی ایمانیه، «تحصیل و تدریس آقاحسین خوانساری در مدارس عصر صفوی»، کیهان اندیشه، ش 82 (بهمن و اسفند 1377)؛ یوسف بخشی، تذکره شعرای خوانسار، تهران 1336ش؛ محمدزمان‌بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد: در احوال مدارس و مساجد، چاپ رسول جعفریان، تهران 1373ش؛ رسول جعفریان، «امر به معروف و نهی از منکر در دوره صفوی»، کیهان اندیشه، ش 82 (بهمن و اسفند 1377)؛ محمدبن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد ?] 1385[، چاپ افست قم 1362ش؛ عبدالحسین‌بن محمدباقر خاتون‌آبادی، وقایع السنین و الاعوام، یا، گزارشهای سالیانه از ابتدای خلقت تا سال 1195 هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران 1352ش؛ خوانساری؛ علی دوانی، «محقق نامی آقاحسین خوانساری»، کیهان اندیشه، ش 82 (بهمن و اسفند 1377)؛ محمدعلی روضاتی، «اجازات روایتی دو محقق خوانساری»، کیهان اندیشه، ش 82 (بهمن و اسفند 1377)؛ محمدحسن فاضلی خوانساری، محقق خوانساری: شرح حال و آثار آقاحسین‌بن جمال‌الدین محمد خوانساری (1016ـ 1098)، تحقیق و تنظیم جعفر حسینی اشکوری، قم 1378ش؛ گیلان فقیه‌میرزایی، محمدعلی مخلصی، و زهرا حبیبی، تخت فولاد: یادمان تاریخی اصفهان، ج 1، تهران 1384ش؛ عبدالنبی‌بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، قم 1407؛ عبدالکریم‌بن مهدی گزی برخواری، تذکرة‌القبور، چاپ ناصر باقری بیدهندی، قم 1371ش؛ محمدعلی مدرس‌تبریزی، ریحانة‌الادب، تهران 1374ش؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی عربی، تهران 1344ش؛ محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، چاپ وحید دستگردی، تهران 1361ش.