خوانساری، آقاجمالالدین محمدبن حسینبن جمالالدین محمد خوانساری، فقیه، محدّث، حکیم و متکلم امامی قرن دوازدهم. تاریخ تولد او معلوم نیست. وی در اصفهان سکونت داشت و در آن شهر نزد پدرش، آقاحسین خوانساری* و دایی خود ملامحمدباقر سبزواری* به تحصیل علوم پرداخت (آزاد کشمیری، ص 191؛ ثقةالاسلام تبریزی، ج 1، ص 446؛ آقابزرگ طهرانی، 1372ش، ص 146). شیخجعفر کمرهای نیز در زمرة استادان وی به شمار آمده است (← حسینی یزدی و همکاران، ص 232). به گزارش تنکابنی (ص 328) آقاجمال از محمدتقی مجلسی اجازة روایت داشت. همچنین نقل است که وی دیرتر از موعد متعارف به تحصیل علم پرداخت و انگیزة تحصیل در او در پی ملاقاتی با ملامحسن فیض کاشانی پدید آمد (← همانجا).آقاجمال پس از رسیدن به مدارج عالی علمی، در حوزة اصفهان به تدریس علوم نقلی و عقلی پرداخت و ریاست تدریس حوزة اصفهان را برعهده داشت (گزی برخواری، ص 51؛ کشوری، ص 45). شاید بزرگی شخصیت علمی آقاجمال در این نقل نمایان باشد که او بر پیکر علامه مجلسی نماز گزارد (← روضاتی، ص 61). وی همچنین منصب قضا را برعهده داشت (تنکابنی، ص 329). در تتمیم وقایع السنین، تألیف خاتونآبادی (ص 561ـ562)، از نقش آقاجمال خوانساری و میرمحمدباقر خاتونآبادی در تأیید و ترجیح تاریخ 13 رجب برای تولد امام علی علیهالسلام بر هفتم شعبان و شرکت آنان در جشن شب 13 رجب همان سال سخن رفته است. آقاجمال نزد شاهان صفوی منزلت ویژهای داشت و در باب مناسبات او با حکومت صفوی میتوان به حضور آقاجمال در مراسم بر تخت نشستن سلطانحسین صفوی، مشاورة شاه با او برای انتخاب شیخالاسلام وقت اصفهان در 1115 که به انتخاب میرمحمدصالح خاتونآبادی* منجر شد، همراهی او و میرمحمدباقر خاتونآبادی با سلطانحسین در سفر به مشهد مقدس در 1119 و اعطای خلعت به او و میرمحمدباقر و میرمحمدصالح خاتونآبادی در 1120 اشاره کرد (← خاتونآبادی، ص550، تتمیم، ص 554ـ556، 558؛ جعفریان، ص680). همچنین دربارة آقاجمال خوانساری، داستانهایی آورده شده که حکایت از سخنسنجی، نکتهدانی، طنز و بدیههگویی و ظرافت طبع وی دارد (جمالالدین محمدخوانساری، 1349ش، مقدمة کتیرائی، ص هفتم).به سبب مقام علمی برجستة آقاجمال و بیانرسای فارسی او که به دور از پیچیدگیهای مرسوم علمی بود، شاهان صفوی شرح یا ترجمه برخی کتب از عربی به فارسی را از وی درخواست میکردند (همو، 1366ش، ج 1، مقدمة محدث ارموی، ص ص). همچنین گاهی پرسشهای فقهی و اعتقادی را با او در میان مینهادند و او نیز در پاسخ بدانها رسائلی تألیف میکرد، از جمله رسالة خمس و رسالة مزار.آقاجمال شاگردان بسیاری داشت و برای برخی از آنان اجازة روایت صادر کرد که از آنجملهاند: محمدحسین خاتونآبادی* (متوفی 1151)، میرزا رفیعا گیلانی (متوفی 1160)، میرمحمدابراهیم حسینی قزوینی (متوفی 1149؛ ← حسینی قزوینی*، خاندان)، سیدصدرالدین قمی (متوفی 1165) و سیدابراهیم حسینی قزوینی (متولد 1082؛ ← روضاتی، ص 46ـ60؛ حسینی یزدی و همکاران، ص 233ـ257).خوانساری در علم اصول، فقه، کلام و فلسفه آثار بسیاری تألیف کرده و بر کتب رایج زمان خود حاشیه و شرح نگاشته که برخی از آنها به چاپ رسیده است. آثار جمالالدین خوانساری در علوم نقلی از آثار پدرش، محقق خوانساری، بیشتر و در علوم عقلی از او کمتر است (← آقابزرگ طهرانی، 1372ش، ص 146؛ محقق خوانساری، ج 1، مقدمة عابدی، ص 22). وی در تدوین و تألیف آثارش، از جمله رسالة نماز جمعه، رسالة فیمعنی الکراهیة فی العبادات و الحاشیة علیالشفاء، شیوة انتقادی ـ تحلیلی داشت.از آثار اوست: الحاشیة علی شروح الاشارات آقاحسین خوانساری و الحاشیة علی الشفاء که هر دو در قم 1378ش چاپ شده است؛ رساله دربارة قاعده الواحد، مبدأ و معاد، شرح اخبار طینت، جبر و اختیار بهانضمام رسائل دیگری از او، که علیاکبر زمانینژاد با عنوان رسائل در 1378ش در قم به چاپ رسانده است؛ حاشیه بر شرح لمعه؛ حاشیه بر مشارقالشموس فی شرح الدروس آقاحسین خوانساری؛ الاسئلة السلطانیة در پاسخ به حدود دویست مسئلة فقهی سلطانحسین صفوی (← آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 2، ص 84، ج 6، ص 93، 200). شرح فارسی بر غررالحکم و دررالکلم آمدی که با تصحیح جلالالدین محدث ارموی، در 1366ش، در تهران به چاپ رسیده است؛ ترجمة الفصولالمختارة سیدمرتضی علمالهدی، برگزیدة العیون والمحاسن شیخ مفید، که با عنوان مجالس در مناظرات به تصحیح و اهتمام خانبابا مشار در 1339ش در تهران به چاپ رسیده است.کلثوم ننه یا عقایدالنساء، نیز به وی منسوب است. این کتاب نوشتاری طنزآمیز در انتقاد از آرا و رفتارهای رایج میان زنان آن روزگار ایران و بدعتهای منتسب به شرع است. این کتاب در 1349ش در تهران به چاپ رسیده است (برای اطلاع از دیگر آثار او ← فاضلی خوانساری، ص 441ـ447؛ جمالالدین محمد خوانساری، 1378ش، مقدمة زمانینژاد، ص 9ـ12).وفات آقاجمال خوانساری را در 1121 (مامقانی، ج 16، ص 166) یا 1122 (روضاتی، ص 63) یا 1125 (محمدباقر خوانساری، ج 2، ص 215؛ قمی، ج 1، ص 84) دانستهاند. وی در کنار مزار پدرش که بهدستور شاهسلیمان صفوی در تخت فولاد اصفهان بنا شده بود، مدفون گردید (امین، ج 9، ص 213).منابع: محمدعلیبن صادق آزاد کشمیری، کتاب نجوم السماء فی تراجم العلماء، قم ?] 1394[؛ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات اعلامالشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة، چاپ علینقی منزوی، تهران 1372ش؛ امین؛ محمدبن سلیمان تنکابنی، قصصالعلماء، چاپ محمد برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران 1383ش؛ علیبن موسی ثقةالاسلام تبریزی، مرآةالکتب، چاپ محمدعلی حائری، قم ] 1372[ـ1380ش؛ رسول جعفریان، دوازده رساله فقهی درباره نماز جمعه در روزگار صفوی، قم 1381ش؛ محمدعلی حسینییزدی، رسول علوی، و علیاکبر زمانینژاد، دانشمندان خوانسار، قم 1378ش؛ عبدالحسینبن محمدباقر خاتونآبادی، وقایعالسنین و الاعوام، یا، گزارشهای سالیانه از ابتدای خلقت تا سال 1195 هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران 1352ش؛ جمالالدین محمدبن حسین خوانساری، رسائل (شانزده رساله)، چاپ علیاکبر زمانینژاد، قم 1378ش؛ همو، شرح محقق بارع جمالالدین محمد خوانساری بر غررالحکم و دررالکلم، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران 1366ش؛ همو، عقایدالنساء مشهور به کلثوم ننه، در عقایدالنساء و مرآتالبلهاء: دو رساله انتقادی در فرهنگ توده، چاپ محمود کتیرائی، تهران: طهوری، 1349ش؛ محمدباقربن زینالعابدین خوانساری؛ محمدعلی روضاتی، دو گفتار پیرامون گوشههایی از احوال و آثار علماء بزرگ خوانسار مهاجر به اصفهان و سیری در اجازهنامهها، قم 1378ش؛ محمدحسن فاضلیخوانساری، محقق خوانساری: شرح حال و آثار آقاحسینبن جمالالدین محمد خوانساری (1016ـ 1098)، تحقیق و تنظیم جعفر حسینی اشکوری، قم 1378ش؛ عباس قمی، فوائدالرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران ?] 1327ش[؛ احمدرضا کشوری، فرزانگان خوانسار، قم 1378ش؛ عبدالکریمبن مهدی گزیبرخواری، تذکرةالقبور، چاپ ناصر باقری بیدهندی، قم 1371ش؛ عبداللّه مامقانی، تنقیحالمقال فی علم الرجال، چاپ محییالدین مامقانی، قم 1423ـ ؛ حسینبن محمد محقق خوانساری، الحاشیة علی شروح الاشارات: الاشارات و شرح الاشارات و شرح الشرح و حاشیة الباغنوی، چاپ احمد عابدی، قم 1378ش.