خواندنیها مجله

خواندنیها، مجله، نشریة اجتماعی، سیاسی و فرهنگی به‌مدیریت علی‌اصغر امیرانی، حاوی گلچینی از مطالب دیگر نشریات ایران. امیرانی در 1334 در بیجارِ کردستان به‌دنیا آمد. او تحصیلات مقدماتی را در مکتب‌خانه گذراند و در 1307ش، برای ادامة تحصیل عازم تهران شد. امیرانی برای امرار معاش در صحافی و سپس در حروف‌چینی چاپخانة ترقی به‌کار پرداخت و مدتی نیز روزنامه‌ها را به منزل مشترکان می‌رساند. در 1319ش، با ورود به مؤسسة اطلاعات فعالیت مطبوعاتی خود را آغاز کرد، هم‌زمان، با نشریات نسیم صبا و ایران باستان نیز همکاری می‌کرد و از همین جا به فکر تأسیس و نشر مجلة خواندنیها افتاد. او در همان حین به‌تحصیلات خود ادامه داد و در رشتة حقوق از دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد (مطبوعات عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، ص18؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندة «علی‌اصغر امیرانی»، ش 3058، ص 60، ش 1/3059، ص 10؛ بهزادی، ج 3، ص 31ـ 38؛ چهره مطبوعات معاصر، ص 6). او پس از انتشار خواندنیها، امتیاز مجلة دیدنیها را نیز گرفت که حاوی عکسهای خبری و سیاسی بود، ولی بیش از چند شمارة آن را منتشر نکرد (ابوترابیان، ص 88).امیرانی در جریان وقایع 17 آذر 1321 معروف به بلوای نان بازداشت شد، ولی از آن پس با نزدیکی به دربار محمدرضا پهلوی از امتیازهای خاصی بهره برد (← ادامة مقاله). شاه به امیرانی اعتماد داشت و از وی حمایت می‌کرد. زمانی که ساواک مجلة خواندنیها را توقیف کرد، به دستور شاه از آن رفع توقیف شد. همچنین شاه در 1344ش، وی را به عنوان نمایندة تام‌الاختیار برای پاسخ‌گویی به دانشجویان معترض روانة امریکا کرد (مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندة «علی‌اصغر امیرانی»، ش 3058، ص 66ـ67؛ نیز برای نمونه‌های دیگری از نفوذ امیرانی ← بهزادی، ج 3، ص 53ـ54). گفته‌اند امیرانی عضو رسمی سازمان امنیت بود و از سوی آن سازمان، نظارت بر مطالب جراید ایران را به‌عهده داشت. او برای تأمین امنیت و نیز ارتباط میان محل کار و منزل، بدون مجوز از دستگاه بی‌سیم و سلاح کمری استفاده می‌کرد (← مطبوعات عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، ص 110، 166ـ170، 306؛ دربارة ارتباط احتمالی او با سفارت انگلیس ← «مجله‌ای که به سردبیرانش قدرت و ثروت اعطا می‌کرد»، کیهان، سال 57، ش 16286، 14 مرداد 1377، ص 8). امیرانی مبتکر بلیت بخت‌آزمایی بود (بهزادی، ج 3، ص 38) که به گفتة امیرانی سازمان شاهنشاهی و اشرف پهلوی آن را به نام خود کردند (مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندة «علی‌اصغر امیرانی»، ش 3058، ص 95). همچنین به پیشنهاد امیرانی تقویم شاهنشاهی جایگزین تقویم شمسی شد (امیرانی، 1350ش، ص 7؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندة «علی‌اصغر امیرانی»، ش 3058، ص 101). امیرانی به دلیل وسعت آگاهی از خبرهای سیاسی به کعب‌الاخبار معروف بود (← بهزادی، ج3، ص104).او پس‌ از پیروزی انقلاب ‌اسلامی به ‌اتهام وابستگی و همکاری نزدیک با خانوادة سلطنتی، مناسبات نزدیک با اسرائیل و همکاری با ساواک به اعدام محکوم گردید که حکم صادره در تیر 1360 اجرا شد (مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندة «علی‌اصغر امیرانی»، ش 3058، ص60، 86 ؛ بهزادی، ج 3، ص 111ـ113).نخستین شمارة مجلة خواندنیها در شهریور 1319 منتشر شد. چگونگی انتشار آن به دورة خبرنگاری امیرانی در روزنامة اطلاعات و استقبال از بلیت بخت‌آزمایی برمی‌گردد. او پس از تشکیل بنگاه زربخش برای پیشبرد کار بخت‌آزمایی، نیاز به نشریه‌ای داشت تا شماره‌های برنده را منتشر کند و چون در زمان سلطنت رضاشاه امتیاز نشریه به سادگی داده نمی‌شد، امیرانی به ابتکار خویش بدون اخذ مجوز، مقاله‌هایی شامل مطالب ممیزی شده جراید در شهربانی دورة رکن‌الدین مختاری و داستانهای دیگر نشریات را همراه با شماره بلیتهای برنده در مجله‌ای کوچک به نام خواندنیها منتشر کرد که اوایل به عنوان نشریة بنگاه زربخش شناخته می‌شد (← بهزادی، ج 3، ص 39ـ40؛ برزین، ص 175؛ صدرهاشمی، ج 2، ص 259؛ مطبوعات عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، ص 291). چند شمارة نخست خواندنیها چندان جاذبه‌ای نداشت ولی پس از شهریور 1320، امیرانی با انتخاب جالب‌ترین گزارشها و داستانها به شعار خواندنیها «آنچه خوبان همه دارند تو تنها داری» تحقق بخشید. رونق خواندنیها از همان زمان آغاز شد و مردم که قادر به خرید همة نشریات نبودند با مطالعة آن تا حدی از مطالعة جراید دیگر بی‌نیاز شدند (بهزادی، ج 3، ص 41ـ42). موفقیت خواندنیها سبب شد تا نشریاتی به تأسی از آن با عناوین خواندنیهای ما و بهترین خواندنیها در دهة 1330ش منتشر شود. خواندنیها تا 1336ش، بدون امتیاز منتشر می‌شد. اما در این سال (از شماره 42، سال هشتم) امیرانی صاحب امتیاز و مدیرمسئول مجله شناخته شد (امیرانی، 1335ش، ص 9).مطالب نشریه به صورت بی‌طرفانه از روزنامه‌های چپ، راست‌گرا، یا نشریات ملی و بی‌طرف انتخاب می‌شد. حتی در دورة حکومت دکتر مصدق که نشریات آزادی بسیاری داشتند، امیرانی با گزینش مطالبی از روزنامه‌های شهباز، به سوی آینده (وابسته به حزب توده)، باختر امروز*، شاهد (وابسته به جبهة ملی) و نشریات مخالف دکتر مصدق، نظیر آتش و داد، از شیوة خود در حفظ تعادل میان نظر مخالفان و موافقان دولت تخطی نکرد («روش خواندنیها و خوانندگان امروزی»، خواندنیها، سال 39، ش 21، 14 بهمن 1357، ص 9ـ11). با وجود این، درج برخی مقالات تحریک‌آمیز، واکنشهای تندی را به دنبال داشت (برای نمونه ← «حضرت صدیقه کبری فاطمه زهرا علیه‌السلام» (کذا)، خواندنیها، سال 8 ، ش 34، 8 دی 1326، ص 6ـ8 ، ش 35، 12 دی 1326، ص 8 ـ11، ش 36، 15 دی 1326، ص 14ـ15؛ برای آگاهی از برخی واکنشهای اهل سنّت به آن ← اسناد مطبوعات ایران، ج 3، ص400ـ405). میزان خواندنی بودن مطالب با علامت ستاره مشخص می‌شد؛ هرچه تعداد ستاره‌ها افزایش می‌یافت، مطالب خواندنی‌تر بود (امیرانی، 1349ش، ص 6). نشان مجله به شکل هلال در میان ستارگان بود و ترتیب انتشار آن ابتدا ماهانه، سپس دو بار در هفته و در اواخر، هفتگی بود. خواندنیها در آغاز فعالیت، برخی از مطالب خواندنی و مفصّل را با نام خود موضوع در ضمیمه‌ای به‌چاپ می‌رساند. سه ضمیمة خواندنیها با نامهای «آذر»، «شب‌های بابل» و «بازیگران عصر طلایی» به‌طور مستقل در 1320 تا 1321ش، منتشر شد (← خواندنیها، دورة 2، ش 9، آذر 1320، ص 2، دورة 3، ش 1، شهریور 1321، ص 2).امیرانی تا پیش از کودتای 28 مرداد 1332 سرمقاله نمی‌نوشت ولی پس از کودتا تهیة سرمقاله را ــ که حاوی انتقادهای سیاسی و اجتماعی بودــ به‌عهده گرفت و این سرمقاله‌ها را بعدها با عنوان «بدون رتوش» به‌چاپ رساند (مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندة «علی‌اصغر امیرانی»، ش 3058، ص 25؛ همو، پروندة «مجله خواندنیها»، ش 21128، ص 5، 188).از 1338ش، در روش مجله تغییراتی صورت گرفت و نیمی از مطالب در خود مجله تنظیم شد. افزون بر آن در گزینش مطالب نیز مقاله‌های سیاسی و انتقادی بر مطالب دیگر رجحان یافت. ستونهای اصلی مجله را امیرانی، ذبیح‌اللّه منصوری و خسروشاهانی ــ که مسئول صفحه طنز با عنوان کارگاه نمدمالی بودــ تهیه می‌کردند. سعیدی سیرجانی نیز سالها با خواندنیها همکاری داشت (بهزادی، ج3، ص46ـ47،64). افزون ‌بر امیرانی، امیرهوشنگ عسکری، عباس فروتن، نصراللّه شیفته، ایرج نبوی، حسین مکی، محمود طلوعی و چند تن دیگر از سردبیرهای مجله بودند («مجله‌ای که به سردبیرانش قدرت و ثروت اعطا می‌کرد»، کیهان، سال 57، همانجا؛ بهزادی، ج 3، ص 77).از 1341ش، که مقارن با انقلابِ سفید* و برقراری مجدد محدودیت مطبوعات بود، خواندنیها تنها نشریه‌ای بود که اجازه درج مسائل انتقادی را داشت. ازاین‌رو مقاله‌هایی با اطلاع ساواک در جهت خواست مردم چاپ می‌شد که افکار عمومی را به مجله جلب می‌کرد. خواندنیها با استفاده از این امتیاز با رجال سیاسی به‌ویژه نخست‌وزیران درافتاد (برای نمونه ← «بدون رتوش»، خواندنیها، سال 23، ش 65، 14 اردیبهشت 1342، ص 3، ش 69، 28 اردیبهشت 1342، ص 3). در خواندنیها مطلبی بر ضد شاه چاپ نمی‌شد و این روال در تمام دورة سلطنت شاه به جز مدت کوتاهی برقرار ماند (← بهزادی، ج 3، ص90؛ جهانگیری، ص 56ـ57). هرچند خواندنیها نشریه‌ای درباری محسوب می‌شد، ولی غالباً ساواک از چاپ بسیاری از مطالب آن جلوگیری می‌کرد و شهربانی نیز مانع توزیع برخی از شماره‌های آن می‌شد (مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندة «مجله خواندنیها»، ش 21131، ص 54ـ 56، 83 ـ84 ، 95؛ جهانگیری، ص40ـ43، 53، 70).در 1348ش، نخست‌وزیر وقت، هویدا، به سبب چاپ مقالات تند انتقادی، ادارة خواندنیها را به وزارت اطلاعات محول کرد و امیرانی نیز ممنوع‌القلم شد. امیرانی از مهر 1349 بار دیگر مدیریت و سردبیری مجله را خود به عهده گرفت (← مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندة «مجله خواندنیها»، ش 21131، ص 124، 200؛ جعفری، ج 2، ص 1056؛ برای نمونه‌هایی از این گونه مقالات ← شیفته، ص 16ـ17، 79).خواندنیها طی فعالیت خود شش بار توقیف شد: دوبار در اوایل دهة 1320ش به‌دستور قوام‌السلطنه، نخست‌وزیر به اتهام همکاری با دربار؛ دو بار پیش از کودتای 28 مرداد 1332 در دورة نخست‌وزیری هژیر و رزم‌آرا؛ و دوبار نیز پس از کودتا. البته رفع توقیف دو مورد به دستور مستقیم شاه صورت گرفت. در مدت توقیف، روزنامة ندای عدالت به مدیریت خواجه‌نوری به جای خواندنیها منتشر می‌شد (امیرانی، 1351ش، ص30). در آستانة انقلاب ‌اسلامی، خواندنیها همچنان شیوة سابق را در چاپ مطالب رعایت می‌کرد. به هنگام اعتصاب مطبوعات در آبان 1357، روزنامه‌نگاران اعتصابی، خواندنیها و چند نشریة دیگر را که قصد شکستن اعتصاب را داشتند، تقبیح کردند («مواجهه با انقلاب مردم ایران»، کیهان، سال57، ش16289، 18 مرداد1377، ص8).خواندنیها طی 39 سال فعالیت دو بار (دورة حکومت دکتر مصدق و دوران انقلاب) بالاترین شمارگان را داشته است (مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندة «علی‌اصغر امیرانی»، ش 3058، ص 32). پس از پیروزی انقلاب و پس از بازداشت امیرانی خواندنیهای جدید در تیر 1358 با عنوان خواندنیها در مسیر انقلاب زیرنظر شورای سه ‌نفره کارگران منتشر شد، ولی به علت محتوای ضعیف پس از چند شماره در اواسط مرداد 1358 تعطیل گردید (جهانگیری، ص 849 ـ850 ؛بهزادی، ج3،ص110).منابع : علاوه بر اسناد مذکور در متن، موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ حسین ابوترابیان، مطبوعات ایران از شهریور 1320 تا 1326، تهران 1366ش؛ اسناد مطبوعات ایران: 1320ـ1332 ﻫ .ش، چاپ غلامرضا سلامی و محسن روستایی، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، 1374ـ1376ش؛ علی‌اصغر امیرانی، «چه کسانی می‌خواستند خواندنیها را ببندند و چرا»، خواندنیها، سال 33، ش 36، 26ـ30 دی 1351؛ همو، «سال 2500 شاهنشاهی به جای سال 1350 شمسی»، همان، سال 31، ش 57، 14 فروردین 1350؛ همو، «کمی از مدیر خواندنیها، امتیازیکه از طرف مردم داده شد»، همان، سال 16، ش 136، 6 شهریور 1335؛ همو، «ملاک و معیار خواندنی بودن مطالب در خواندنیها»، همان، سال 31، ش 22، آذر 1349؛ مسعود برزین، شناسنامه مطبوعات ایران از 1215 تا 1357 شمسی، تهران 1371ش؛ علی بهزادی، شبه‌خاطرات، ج 3، تهران 1380ش؛ عبدالرحیم جعفری، در جستجوی صبح: خاطرات عبدالرحیم جعفری، بنیانگذار مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران 1383ش؛ زبیده جهانگیری، امیرانی در آیینه خواندنیها، تهران 1386ش؛ چهره مطبوعات معاصر، ]تهران[: پرس اجنت، ?] 1351ش[؛ نصراللّه شیفته، «سیزده سال تفنن و تفریح و تاراج: حکومت هویدا و هویداهای دیگری که با او کار می‌کردند»، خواندنیها، سال 39، ش 20، 7 بهمن 1357؛ محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان 1363ـ1364ش؛ مطبوعات عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک: مجله خواندنیها، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1381ش.