خوان ← سفره

خوان ← سفرهNNNNخواندمیر، غیاث‌الدینبن همام‌الدین، مورخ سدة دهم. اطلاعات ما دربارة زندگی او اندک است. شهرت او به صورتهای خواندمیر، خواندامیر و خونده‌میر نیز ضبط شده است (← خواندمیر، 1339ش، ج 7، ص 3؛ همو، 1362ش، ج 1، ص 4؛ همو، 1317ش، ص 7؛ همو، 1324ش، مقدمة نوائی، ص و؛ فرشته، ج 1، ص210). وی به‌نوشتة خودش در تاریخ حبیب‌السیر (همانجا)، که در زمان تألیف آن در 927 حدود 47 سال داشته، حدود 880 در هرات متولد شده است. پدرش، خواجه همام‌الدین محمد، مدتی وزیر میرزاسلطان محمود (فرزند ابوسعید گورکان) بود (خواندمیر، 1362ش، ج 1، مقدمة جلال‌الدین همایی، ص 5ـ6). مادرش دختر میرخواند*، مؤلف تاریخ روضة‌الصفا، بود و به این سبب میرخواند را پدر (ابوی مخدومی) خطاب می‌کرد و همین باعث شد تا برخی، به اشتباه، وی را فرزند میرخواند بپندارند (همان، ج 1، مقدمه همایی، ص 6ـ8، ج 4، ص 341)، ولی با تصریح خواندمیر در تاریخ حبیب‌السیر (ج 1، ص 4) و دستورالوزراء (ص 7) به‌نام و نسب خویش، این اختلاف‌نظرها از بین می‌رود.خواندمیر سالهای جوانی را در محضر امیرعلیشیر نوائی گذراند و با استفاده از کتابخانة عظیم وی، در شش ماه مطالب کتاب خلاصة‌الاخبار فی احوال‌الاخیار را فراهم آورد (ریو،ج 1، ص 97). در 911، پس از وفات سلطان‌حسین میرزا بایقرا*، وی به ملازمت بدیع‌الزمان تیموری* درآمد (خواندمیر، 1362ش، ج 1، همان مقدمه، ص 9، ج 4، ص 319، 364). خواندمیر در هرات بود که محمدخان شیبانی آنجا را گرفت (همان، ج 4، ص 374ـ376، 507). در 10 جمادی‌الآخره 934، خواندمیر به هند رفت و در 4 محرّم 935 در شهر آگرا (اکبرآباد) به حضور ظهیرالدین محمدبابر* رسید (فرشته، همانجا؛ خواندمیر، 1362ش، ج 1، مقدمة همایی، ص 9). پس از درگذشت بابر در 937، خواندمیر نزد پسر او، همایون شاه، مقرب شد (فرشته، ج 1، ص 215؛ خواندمیر، 1362ش، همانجا). وی کتاب قانون همایونی/ همایون‌نامه را به نام او نوشت (خواندمیر، 1324ش، همان مقدمه، ص یح).خواندمیر نویسنده‌ای پرکار بود. وی صاحب تألیفات متعدد است. مهم‌ترین آثار او عبارت‌اند از: 1) مآثرالملوک، که ظاهراً نخستین اثر وی است، زیرا مؤلف در آن به هیچ‌یک از تألیفات خود اشاره نکرده است. وی کتاب را به نام امیرعلیشیر نوایی نوشته و بنابراین، تألیف آن پیش از 906 (سال وفات نوایی) بوده است (همو، 1317ش، مقدمة نفیسی، ص ث). این کتاب دربارة سخنان پادشاهان، انبیا و دانشمندان است (همانجا). این اثر را میرهاشم محدث در 1372ش در تهران، تصحیح و چاپ کرده است. 2) خلاصة‌الاخبار فی بیان احوال‌الاخیار، تاریخ عمومی است که به نام امیرعلیشیر نوایی نوشته شده و حاوی یک مقدمه، ده مقاله و خاتمه است، دربارة خلقت عالم، احوال انبیا، تواریخ حکما، احوال سلاطین قدیم ایران و عرب، حکما و ائمه، عباسیان و سلسله‌های سلاطین اسلامی تا 875 . خاتمة آن نیز در وصف هرات و شرح‌حال مشاهیر معاصر مؤلف است. این کتاب اساس تألیف حبیب‌السیر قرار گرفت (همو، 1324ش، همان مقدمه، ص یه) و فقط خاتمه آن به‌چاپ رسیده است. 3) دستورالوزراء، کتابی دربارة زندگی وزرا، از پیش از اسلام تا 906. از این کتاب دو تحریر در دست است. تحریر دوم دوازده شرح‌حال افزون بر تحریر نخست دارد. خواندمیر تحریر نخست را در دورة وزارت امیر علیشیر نوایی در هرات و تحریر بعدی را در 915، در دورة حکومت محمدخان شیبانی، به پایان رساند. دستورالوزراء مطالب دقیقی دربارة وزرای معاصر خواندمیر دارد (همو، 1317ش، همان مقدمه، ص چ ـ ح؛ همو، 1324ش، همان مقدمه، ص یو). وی این اثر را به نام کمال‌الدین خواجه محمود، وزیر سلطان‌حسین بایقرا تألیف کرد (همو، 1317ش، همان مقدمه، ص چ). 4) جلد هفتمِ تاریخ روضة‌الصفا، که خواندمیر خود (ج 7، ص 3؛ نیز ← روضة‌الصفا*) به تحریر آن تصریح کرده است. 5) مکارم‌الاخلاق، در شرح مکارم و محاسن امیرعلیشیر نوایی، که به سلطان‌حسین بایقرا تقدیم شده‌است (همو، 1324ش، همان مقدمه، ص یز). 6) نامه نامی، مجموعه‌ای از مراسلات و منشآت رسمی و دیوانی پیشینیان، که خواندمیر آن را در 928، دربارة چگونگی کتابت، برای منشیان و مترسلان گرد آورده است. 7) تاریخ حبیب‌السیر، از مهم‌ترین منابع تاریخی ایران، به‌ویژه در دورة تیموریان، که در 927 تألیف شده است (← حبیب‌السیر*). از دیگر آثار او آثار الملوک و الانبیاء که تلخیص حبیب‌السیر است و منتخب تاریخ وصاف است (خواندمیر، 1324ش، همان مقدمه، ص یز، یح؛ همو، 1372ش، مقدمة محدث، ص 12ـ13).از آثار به‌جا مانده از خواندمیر چنین برمی‌آید که وی در نگارش آثار تاریخی توانا و با اشعار و کتب قدما، کتابهای متداول مدارس و مکاتب زمان خود و کتابهای تفسیر، طب، شعر و ادب، لغت و تاریخ کاملاً آشنا بوده است (همو، 1324ش، همان مقدمه، ص و).خواندمیر در 941 در هند درگذشت و بنابه وصیتش او را در دهلی در کنار مزار شیخ نظام‌الدین اولیا و امیرخسرو دهلوی به‌خاک سپردند (فرشته، ج 1، ص 215؛ قس خواندمیر، 1317ش، همان مقدمه، ص ت).منابع: غیاث‌الدین‌بن همام‌الدین خواندمیر، تاریخ حبیب‌السیر فی اخبار افرادالبشر، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1362ش؛ همو، ]تکمله [تاریخ روضة‌الصفا، در میرخواند، ج 7، 1339ش؛ همو، دستورالوزراء، چاپ سعید نفیسی، تهران 1317ش؛ همو، رجال کتاب حبیب‌السیر: از حمله مغول تا مرگ شاه اسمعیل اول، گردآورده عبدالحسین نوائی، تهران 1324ش؛ همو، مآثرالملوک، چاپ میرهاشم محدث، تهران 1372ش؛ محمدقاسم‌بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، یا، گلشن ابراهیمی، چاپ سنگی لکهنو 1281؛Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, London 1966.