خواص قرآن، تأثیر قرآن در کسب منافع و دفع ضررهایِ اغلبْ دنیوی. خواص قرآن بخشی از علم خواص است که به بررسی آثار حاصل از قرائت اسمای الهی و کتابهای نازل شده و ادعیه میپردازد. براساس این علم، بر هر یک از اسماء و دعاها، خاصیتی متناسب با آن مترتب است (← طاشکوپریزاده، ج 1، ص 341؛ حاجیخلیفه، ج 1، ستون 725ـ 726؛ صدیق حسنخان، ج 2، ص 280ـ281؛ نیز ← طاشکوپریزاده، همانجا، که علم خواص را شاخهای از سحر میداند). گفتنی است که خواص قرآن با خصایص قرآن متفاوت است. خصایص هر چیزی است که قرآنکریم را از حدیث نبوی، حدیث قدسی، دیگر کتابهای آسمانی و کلام بشر متمایز میسازد (هویمل، ص 29ـ30). خواص قرآن از دو نظر با فضائل قرآن نیز تفاوت دارد. نخست اینکه، فضائل قرآن مجموعه مطالب منقول درباره شرافت قرآن و تعلیم و تعلم و مزایا و پاداشها و منافعِ غالباً اخرویِ تلاوت آن است (← ابنتیمیه، مقدمه، ص 10؛ هویمل، ص 27ـ28)، اما در خواص قرآن بر دفع ضررها و کسب منافع دنیوی تأکید میشود و سخن از راههای افزایش روزی و دفع شرور و چشمزخم و سحر و در امان ماندن از خطر وحوش و جور ستمگران و نیز درمان بیماریهای روحی و جسمی و تسخیر قلوب مردم است (← تمیمی، ص 3، 6، 12، و جاهای دیگر؛ غزالی، ص 21ـ23، 25ـ32، 35ـ37، و جاهای دیگر؛ شاذلی، ص 13ـ16، و جاهای دیگر؛ قرشی، ص 17ـ18، 34ـ36، و جاهای دیگر؛ نیز ← تعویذ*). دوم آنکه، بسیاری از خواص ذکر شده برای آیات و سورههای قرآن مبتنی بر تجارب افراد در زمانهای مختلف بوده و بخش عمدهای از مطالب نقل شده در کتب در اینباره، به ذکر این تجارب و نتایج و تأثیرات ناشی از آیات قرآن اختصاص یافته است (← غزالی، همانجاها؛ سیوطی، ج 4، ص 158؛ نیز ← ابنقیم جوزیه، ج 4، ص 177؛ مُناوی، ج 3، ص 628). در کتابهای حدیثی شیعه و سنّی بابی مختص خواص قرآن دیده نمیشود، گرچه در برخی ابوابِ کتابهایی چون صحیح بخاری (بابالرُقی بالقرآن، ج 7، ص 22ـ23) و مکارمالاخلاق طبْرِسی (بابٌ فیالاستشفاء بالقرآن، ص 363ـ387)، روایاتی با مضمون خواص ذکر شده است. برخلاف آن، در کتب حدیثی متقدم و متأخر، ابوابی به فضائل قرآن اختصاص یافته و روایات مرتبط با این موضوع نقل شدهاست (برای نمونه ← بخاری، ج 6، ص 103ـ106؛ ترمذی، ج 4، ص 232ـ246؛ مجلسی، ج 89 ، ص 223ـ369). هویمل (ص 209ـ682) روایات منقول در باب خواص هر یک از سورهها را به ترتیب سوره ذکر کرده و روایات ضعیف و موضوع/ مجعول را مشخص ساخته است. از خواص قرآن، گاه به صورت منافع قرآن یا فواید قرآن نیز یاد شدهاست؛ برای مثال کتاب منافعالقرآن منسوب به ابوعبداللّه محمدبن احمد تمیمی* (متوفی 390) که نخستین تألیف در این زمینه محسوب میشود. این کتاب با عنوان خواصالقرآن نیز معرفی شده و گفتهاند که از حکیمی هندی اقتباس شده است (حاجیخلیفه، ج 1، ستون 727؛ برای دیگر نمونهها ← همان، ج 1، ستون 881، ج 2، ستون 1050، 1835؛ بغدادی، ج 2، ستون 415، 559؛ آقابزرگ طهرانی، ج 4، ص 123، ج 6، ص 393، ج 8 ، ص 84 ، ج 16، ص 356).گفتنی است که در چند آیة قرآن به شفا بودن آن تصریح شده است (برای نمونه ← یونس: 57؛ اسراء: 82؛ فصّلت: 44؛ برای شماری دیگر از این آیات ← مجلسی، ج 89 ، ص 1ـ12). مفسران در بیان این آیات گفتهاند که قرآن هم شفای امراض قلبی مثل شک و نفاق و اخلاق ناپسند است، هم شفای جسم است، و هم میتوان از آن برای دفع کید کافران و ظالمان بهره جست (برای نمونه ← طوسی؛ فضلبن حسن طبرسی؛ فیض کاشانی؛ طباطبائی، ذیل اسراء: 82). برخی تأکید کردهاند که خواص قرآن جز برای کسی که قلب و نیت خود را خالص بگرداند و در قرآن تدبر و به آیات آن عمل کند، حاصل نمیگردد (← زرکشی، ج 1، ص 436؛ نیز ← هویمل، ص 131ـ145). عبدالحق زداح (ص 38) این جنبه از قرآن را یکی از وجوه اعجاز آن دانسته و با عنوان اعجاز استشفائی (شفایی) از آن یاد کردهاست. او (ص 39ـ40) بهعنوان شاهد، تأثیرات آرامبخش تلاوت آیات قرآن بر گروهی از مردم مسلمان و غیرمسلمان را ذکر نموده است. در احادیث نیز قرآن بهترین دوا و شفا از هر بیماری دانسته شده است. همچنین توصیه شده که از قرآن شفا بجویید و هر کس را که قرآن شفا ندهد، شفایی ندارد (← ابنماجه، ج 2، ص 1142؛ حسنبن فضلطبرسی، ص 165، 363؛ مناوی، همانجا). در روایات آمده است که رُقْیَه، نُشْره و عُوذَه (دربارة این اصطلاحات ← جاحظ، ج 4، ص 184ـ190؛ نَوَوی، ج 9، ص 67؛ نیز ← تعویذ*) اگر از قرآن باشد اشکالی ندارد، اما بسیاری از رقیهها و تعویذها از دوران جاهلیت بازمانده و شرکآمیز است (← ابنبسطام، ص 48ـ49). ابنقیم جوزیه (همانجا) گفته است که برای برخی از کلمات منافع و خواصی تجربه شده است، چه برسد به کلام الهی که برتر از کلام بشر بوده و شفای تام و رحمت عام است (نیز ← فخررازی، ذیل اسراء: 82؛ مناوی، همانجا).طاشکوپریزاده (ج 1، ص 342) برآن بوده است که نفس انسان با اهتمام به اسماء الهی و دعاها و کلمات وارد شده در کتابهای الهی و توجه به حضرت حق به آثار و ثمراتی دست مییابد. طباطبائی (همانجا) با استناد به آیة 82 سورة اسراء که قرآن را حاوی شفا و رحمت برای مؤمنان و خسران برای ظالمان میداند نتیجه گرفته است که همچنان که خواندن و کتابت قرآن خاصیت شفابخشی از امراض برای مؤمنان و معتقدان دارد از آن میتوان برای دفع کید کافران و ظالمان نیز بهره جست (قس همان، ذیل اعراف: 180، که تأثیر اسماء الهی در جهان را نه از طریق الفاظ یا معانی آنها بلکه مستند به حقایق این اسماء میداند). استفاده از مطالب کتابهای مقدس برای پیشگیری و دفع امراض و بلایا در اقوام و ادیان پیشین نیز وجود داشته است (← تعویذ*).متداولترین روش برای استفاده از خواص قرآن تلاوت آیات آن است. اما در کنار تلاوت، شیوههای دیگری نیز نقل شده از جمله: نوشتن آیات قرآن؛ خواندن آیات و دمیدن آن بر شخص بیمار؛ خواندن آن بر آب و نوشیدن آن یا ریختنش بر بدن بیمار؛ نوشتن آیات و مخلوط کردن آن با آب و نوشیدن آن؛ نوشتن آیات بر روی ظرف و نوشیدن آب در آن یا وضو گرفتن با آن آب؛ نوشتن آیات و آویختن آن به گردن انسان یا حیوان (← قرطبی، ذیل اسراء: 82؛ ابنقیم جوزیه، ج 4، ص 170ـ181؛ مجلسی، ج 92، ص 4ـ47؛ نیز ← هویمل، ص 152ـ161). برخی از علما با شماری از این روشها مخالفت کرده و آنها را بدعتآمیز و غیرجایز دانستهاند (← همانجاها).در کتب علوم قرآنی و در کتب فضائل قرآن به خواص قرآن پرداخته شده است (برای نمونه ← زرکشی، ج 1، ص 434ـ437، نوع 27؛ سیوطی، ج 4، ص 158ـ166، نوع 75؛ برای فهرستی از این کتابها ← هویمل، ص 45ـ46؛ ابنتیمیه، مقدمه، ص 12ـ16). افزون بر این، به طور خاص نیز کتابهایی در این موضوع نوشته شده که از مهمترین آنها میتوان به منافعالقرآن تمیمی و خواصالقرآن ابوحامد غزالی* (متوفی 505) اشاره کرد (برای فهرستی از این تألیفات به ترتیب تاریخی ← هویمل، ص 75ـ96). در این میان، برخی از این آثار به طور عام همة سورهها را شامل میشود، مانند: البرهان و الدلیل فی خواصالتنزیل از ابوبکر محمدبن عبیداللّه قَیْسی (متوفی 750) و کتاب الدرالنظیم فی خواصّالقرآن العظیم از عبداللّهبن اسعد یافعی* (متوفی 768). در برخی تألیفات، خواصِّ یک یا چند سوره بررسی شده است، مانند خواصّ سورةالقدر و یس اثر غزالی، یا السرّالمبین فی خواص سورة یس اثر سلیمانبن خالد قادری (متوفی 1204)، یا برخی از تألیفات دربارة خواص برخی آیاتاند، مانند رسالة فی خواص بسماللّه الرحمنالرحیم اثر ابوالعباس احمدبن علیبن یوسف بُونی* (متوفی 622)؛ الجواهرالمصونة و الّلآلئ المکنونة دربارة خواص آیة «حَسبِیَاللّهُ و نِعْمَالوکیلُ» از ابوالحسن شاذلی* (متوفی 656)؛ و فَتْحالرحمانِ علی خواصّ بعض آیاتٍ منالقرآن از عبدالقادربن عمر شیبانی تغلبی (متوفی 1135). برخی مانند تمیمی و یافعی خواص قرآن را براساس آیات قرآن سامان دادهاند، اما برخی دیگر مانند غزالی و شاذلی به صورت موضوعی.مؤلفان شیعه نیز به این موضوع اهتمام داشتهاند. مجموعه روایاتی با عنوان خواصالقرآن به امام صادق علیهالسلام منسوب است (← نوری، ج 13، ص 295) که گردآورنده آن مشخص نیست و گاه از آن با نام منافعالقرآن یا خواصّالآیات و السُوَر یاد شده است (← آقابزرگ طهرانی، ج 22، ص 312؛ انوار، ج 5، ص 253؛ برای نقل قولهای پراکنده از این روایات ← ابنطاووس، ص 89 ـ90؛ یافعی، ص 10ـ11؛ کفعمی، ص 48، 181؛ مجلسی، ج 53، ص 330؛ نوری، ج 3، ص 472، ج 8 ، ص 215، 236، 307، ج 13، ص 290؛ برای مجموع این روایات به همراه نقل قولهایی از تمیمی و غزالی ← قرشی، ص 9ـ13، 24ـ25، و جاهای دیگر؛ کتابٌ فیه خواصّالقرآن العظیم، ص 79ـ123: مشتمل بر 247 روایت). کتابهای دیگری نیز در خواص قرآن یا خواص برخی سورههای قرآن به عربی و فارسی تألیف شده است (← آقابزرگ طهرانی، ج 7، ص 273ـ274؛ منزوی، ج 1، ص 113ـ115؛ حسینی اشکوری، ج 1، ص 145). اشکال اساسی بسیاری از تألیفات در این زمینه، بهویژه نوشتههای معاصر، آن است که در آنها تفکیک دقیقی میان خواص و فضائل دیده نمیشود (برای نمونه ← هویمل،ص 28؛ کتابٌ فیه خواصّ القرآن العظیم، مقدمة کعبی، ص 71ـ72).منابع: علاوه بر قرآن؛ آقابزرگ طهرانی؛ ابنبسطام (حسینبن بسطام) و ابنبسطام (عبداللّهبن بسطام)، طب الائمة علیهمالسلام، نجف ] 1385[، چاپ افست بیروت ]بیتا.[؛ ابنتیمیه، قاعدة فی فضائلالقرآن، چاپ سلیمان قرعاوی، احساء 1414؛ ابنطاووس، الامان من اخطار الاسفار و الزمان، قم 1409؛ ابنقیم جوزیه، زاد المعاد فی هدی خیرالعباد، چاپ شعیب ارنؤوط و عبدالقادر ارنؤوط، بیروت 1412/1992؛ ابنماجه، سنن ابنماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، ]قاهره 1373/ 1954[، چاپ افست ]بیروت، بیتا.[؛ عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، تهران 1343ـ1358ش؛ محمدبن اسماعیل بخاری، صحیحالبخاری، ]چاپ محمد ذهنیافندی[، استانبول 1401/1981، چاپ افست بیروت ]بیتا.[؛ اسماعیل بغدادی، ایضاحالمکنون، ج 2، در حاجیخلیفه، ج 4؛ محمدبن عیسی ترمذی، سننالترمذی و هوالجامعالصحیح، ج 4، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت 1403/1983؛ محمدبن احمد تمیمی، کتاب فیه منافعالقرآن، نسخة خطی گنجینة انستیتو ابوریحان بیرونی، تاشکند، ش 3234، نسخه عکسی مجموعه سرود اهل بخارا، ]مشتمل بر [نسخههای خطی مخازن جمهوریهای پنجگانة آسیای مرکزی، فراهم کننده: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجه، ش 6؛ عمروبن بحر جاحظ، کتابالحیوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر ?]1385ـ1389/1965ـ 1969[، چاپ افست بیروت ]بیتا.[؛ حاجیخلیفه؛ احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخههای خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّهالعظمی گلپایگانی، ج 1، قم 1357ش؛ محمدبن بهادر زرکشی، البرهان فی علومالقرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت 1408/1988؛ عبدالرحمانبن ابیبکر سیوطی، الاتقان فی علومالقرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ]قاهره 1967[، چاپ افست قم 1363ش؛ علیبن عبداللّه شاذلی، الجواهرالمصونة الّلالئ المکنونة، بیروت 1412/1992؛ صدیق حسنخان، ابجدالعلوم، ج 2، بیروت 1395؛ احمدبن مصطفی طاشکوپریزاده، مفتاحالسعادة و مصباح السیادة، بیروت 1405/1985؛ طباطبائی؛ حسنبن فضل طبرسی، مکارمالاخلاق، قم 1392/1972؛ فضلبن حسن طبرسی؛ طوسی؛ عبدالحق زداح، التداوی بالقرآن و الدعاء، عین ملیله، الجزایر 2004؛ محمدبن محمد غزالی، کتابالذهب الابرز فی اسرار خواص کتاباللّه العزیز، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، ]قاهره، بیتا.[؛ محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، او، مفاتیحالغیب، بیروت 1421/2000؛ محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، الاصفی فی تفسیر القرآن، قم 1376ـ1378ش؛ عبدالرحمانبن علی احمد قرشی، جامع خواصالقرآن: المعدّة لنوائبالزمان، بیروت 1426/2005؛ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکامالقرآن، بیروت 1405/1985؛ کتابٌ فیه خواصّ القرآن العظیم و یسمی منافع القرآن العظیم، منسوب به امام جعفر صادق (ع)، چاپ علی موسی کعبی، در علومالحدیث، سال 4، ش 7 (محرّم ـ جمادیالآخره 1421)؛ ابراهیمبن علی کفعمی، جنّةالامان الواقیة و جنّةالایمان الباقیة، المشتهر بالمصباح، بیروت 1403/1983؛ مجلسی؛ محمد عبدالرووفبن تاجالعارفین مُناوی، فیضالقدیر: شرحالجامع الصغیر من احادیث البشیرالنذیر، چاپ احمد عبدالسلام، بیروت 1415/1994؛ منزوی؛ حسینبن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم 1407ـ1408؛ یحییبن شرف نَوَوی، المجموع: شرح المُهَذّب، بیروت : دارالفکر، ]بیتا.[؛ ترکی هویمل، خواص القرآن الکریم: دراسة نظریة تطبیقیة، دمام 1429؛ عبداللّهبن اسعد یافعی، کتاب الدرّ النظیم فی خواص القرآن العظیم، ]قاهره[: المکتبةالعلامیة، ]بیتا.[.