خوارزمی کمال الدین حسین

خوارزمی، کمال‌الدین حسین، عارف و شاعر قرن نهم و دهم. احتمالا پیش از 885 در خوارزم متولد شد (مایل هروی، ص 146). نام پدرش در منابع همعصر یا نزدیک به آن ثبت نشده است، اما برخی نام او را شهاب‌الدین حسین‌بن برهان‌الدین قلیچ اندجانی نوشته‌اند (رجوع کنید به شوشتری، ج 2، ص 162؛ نفیسی، ج 1، ص 400). ابن‌عماد (ج 8، ص 320) نام پدرش را احمدبن ابراهیم خوارزمی آورده است.از مراحل تعلیم و تعلم و استادان وی اطلاع چندانی در دست نیست. به گزارش محمود غجدوانی کمال‌الدین در جوانی به تحصیل علم پرداخت، اما پس از مدتی علوم را عَرَضی و خالی از عمل یافت و وصال حق را در عبادت و ریاضت جستجو کرد و مدتی در مسجدی عزلت گزید. او در جستجوی مرشد از خوارزم به بخارا و از آنجا به ماوراءالنهر سفر کرد و چون از یافتن پیر و مرشدی حقیقی مأیوس شد به خوارزم بازگشت و دوباره به عزلت نشست (به نقل شوشتری، ج 2، ص 162ـ165). کمال‌الدین خوارزمی در 925 مرید حاجی محمد خبوشانی شد و به طریقت حسینیه همدانیه پیوست (متأخران آن را ذهبیه اغتشاشیه نامیده‌اند). سلسله طریقت وی به ترتیب از طریق خبوشانی، شاه‌علی بیدآبادی، رشیدالدین اسفراینی، عبداللّه برزش‌آبادی و خواجه اسحاق خُتَلانی به سیدعلی همدانی می‌رسد (معصوم علیشاه، ج 2، ص 344؛ منزوی، ج 3، ص 1247).او، در 957 با جمعی از مریدان به مکه رفت و پس از مراسم حج راهی دمشق شد و در آنجا خانقاهی بنا کرد و بعد از آن به قصد تأسیس خانقاه به حلب رفت و در 958 در همانجا درگذشت (ابن‌عماد، ج 8، ص 321؛ منزوی، ج 11، ص 851؛ مایل هروی، ص 147). پس از کمال‌الدین، فرزند بزرگش، شریف/ شرف‌الدین، شیخ طریقه حسینیه همدانیه در نواحی ماوراءالنهر شد (خوارزمی، ج 1، مقدمه مایل هروی، ص سی و دو؛ قس معصوم علیشاه، ج 2، ص 345، که کمال‌الدین را آخرین شیخ این طریقت دانسته است).از آثار اوست: ارشاد المریدین؛ آداب‌المریدین؛ و جوازالسائرین (منزوی، ج 3، ص 1247؛ دانش‌پژوه، ج 17، ص 390). شرح فصوص‌الحکم تاج‌الدین خوارزمی* را نیز به اشتباه به کمال‌الدین خوارزمی نسبت داده‌اند (رجوع کنید به خاوری، ج 1، ص 507). دو اثر نیز با عنوان مفتاح‌الطالبین به قلم محمود غجدوانی و جادة‌العاشقین، به قلم شریف/ شرف‌الدین، درباره احوال و مقامات او نوشته شده است (نفیسی، همانجا؛ منزوی، ج 11، ص 850). رساله‌ای با نام چهل مجلس به کمال‌الدین نسبت داده شده (دانش‌پژوه، همانجا)، که همان مقاله چهارم مفتاح‌الطالبین است (رجوع کنید به خوارزمی، ج 1، مقدمه مایل هروی، ص سی و سه). از کمال‌الدین اشعاری با تخلص حسینی به جای‌مانده که بیشتر آنها در مفتاح‌الطالبین و جادة‌العاشقین آمده است (مایل هروی، همانجا).منابع : ابن‌عماد؛ اسداللّه خاوری، ذهبیه: تصرف علمی ـ آثار ادبی، ج1، تهران 1362ش؛ تاج‌الدین حسین‌بن حسن خوارزمی، شرح فصوص الحکم محی‌الدین‌بن عربی، چاپ نجیب مایل هروی، تهران 1364ش؛ محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های‌خطی کتابخانه‌مرکزی و مرکزاسناد دانشگاه تهران، ج17،تهران1364ش؛ نوراللّه‌بن شریف‌الدین شوشتری، مجالس‌المؤمنین، تهران 1354ش؛ نجیب مایل‌هروی، سایه به سایه: دفتر مقاله‌ها و رساله‌های عرفانی، ادبی و کتاب شناختی، تهران 1378ش؛ محمدمعصوم‌بن زین‌العابدین معصوم‌علیشاه، طرائق‌الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1339ـ1345ش؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام‌آباد 1362ـ1370ش؛ سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان‌فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران 1363ش.