خواجویی ملااسماعیل بن محمدحسین مازندرانی

خواجویی، ملااسماعیل‌بن محمدحسین مازندرانی، حکیم، فقیه و متکلم شیعی قرن دوازدهم. شهرت وی به‌جهت اقامت طولانی او در محله خواجوی اصفهان است (قزوینی، ص 67؛ خوانساری، ج 1، ص 114). وی اصالتآ مازندرانی است. در 1100 به‌دنیا آمد (مدرس گیلانی، ص 45) و برای کسب علم به حوزه اصفهان رفت. از استادان وی فاضل هندی* را نام برده‌اند. همچنین احتمال می‌رود که از محضر استادانی چون محمدجعفر خراسانی اصفهانی، حمزه گیلانی* و ملامحمدصادق اردستانی* بهره برده باشد (رجوع کنید به خوانساری، ج 1، ص 119؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 3، ص 309؛ منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج 4، ص 152ـ153، 237، پانویس).خواجویی بعدها از محققان و مدرّسان علوم عقلی و نقلی گردید و تا پایان عمر به تعلیم این علوم پرداخت. وی بارها کتاب الشفاء ابن‌سینا را تدریس کرد و بسیاری از قسمتهای آن را از بر بود (قزوینی، ص 67ـ68؛ زنوزی، روضه 4، قسم 2، ص 72ـ73).مشهورترین شاگردان وی ملامهدی نراقی*، آقامحمد بیدآبادی*، میرزاابوالقاسم‌مدرس‌خاتون‌آبادی (رجوع کنید به خاتون‌آبادی*، خاندان) و ملامحراب گیلانی بوده‌اند (خوانساری، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، 1372ش، ص 63).حمله افغانها به ایران و محاصره اصفهان از رویدادهای مهم سیاسی و تاریخی در زمان خواجویی است. او در حاشیه کتاب الاربعین شیخ‌بهائی، پاره‌ای از آن حوادث را گزارش کرده است (خوانساری، ج 1، ص 114ـ115؛ مدرس گیلانی، همانجا). در آن حمله او را حبس کرده و اموالش را به غارت برده بودند. ازاین‌رو به خاتون‌آباد در نزدیکی اصفهان رفت (گزی برخواری، ص 38).خواجویی جامع علوم عقلی و نقلی و از احیاکنندگان حوزه فلسفی اصفهان پس از حمله افغانهاست. او با اینکه در دوره پس از ملاصدرا زندگی می‌کرد، متأثر از او نبود (منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج 4، ص 152ـ154). در زهد و تقوا و اعراض از دنیا و تأسی به سیره رسول اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌و آله‌وسلم و امامان شیعه علیهم‌السلام سرآمد زمان خود بود و همه طبقات جامعه او را محترم می‌شماردند. او همچنین نزد نادرشاه (حک : 1148ـ1160) منزلت خاصی داشت به‌گونه‌ای که نادر به توصیه‌های او عمل می‌کرد (خوانساری، ج 1، ص 297ـ 298؛ قمی، ج 2، ص 179؛ مهدوی، ص 137). محمدجعفر خواجویی فرزند وی و نیز نوه خواجویی، محمداسماعیل خواجویی ثانی، بعدها از عالمان و ادیبان زمان خود شدند. درباره تاریخ وفات خواجویی، اختلاف‌نظر هست. شیخ‌عبدالنبی قزوینی (ص 69) وفات وی را در 1177 دانسته، اما منابع متأخر آن را در 1173 نوشته‌اند (برای نمونه رجوع کنید به خوانساری، ج 1، ص 119؛ آقابزرگ طهرانی، 1372ش؛ مدرس گیلانی، همانجاها). مدفن وی در تخت فولاد اصفهان در نزدیکی قبر فاضل هندی است (مهدوی، ص 136).خواجویی صاحب آثار متعدد و متنوعی بوده است. برخی از آثار منتشر شده وی عبارت‌اند از: الرسائل الاعتقادیة، مجموعه هجده رساله در موضوعات کلامی و اعتقادی که به همت سیدمهدی رجائی در 1411 در قم منتشر شده است؛ ثمرة‌الفؤاد فی‌نبذ من مسائل المعاد و ابطال زمان موهوم که در جلد چهارمِ منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران (ص 151ـ 291) به کوشش سیدجلال‌الدین آشتیانی، در 1358ش در تهران چاپ شده است؛ مفتاح الفلاح و مصباح النجاح فی شرح دعاءالصباح که به اهتمام سیدمهدی رجائی در 1411 در مشهد به چاپ رسیده است؛ و رسالة فی‌الغناء، که به کوشش علی مختاری و سیدرسول کاظمی‌نسب، در مجموعه میراث فقهی (1): غنا و موسیقی (ص 535ـ646) در قم در 1376ش چاپ شده است (برای فهرست دیگر آثار باقی‌مانده و شناخته شده رجوع کنید به خواجویی، مجموعه 1، مقدمه رجائی، ص 26ـ47).منابع : محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف‌الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات اعلام‌الشیعة: الکواکب‌المنتشرة فی‌القرن‌الثانی بعدالعشرة، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران 1372ش؛ اسماعیل‌بن محمدحسین خواجویی، الرسائل‌الاعتقادیة، چاپ مهدی رجائی، قم 1411؛ خوانساری؛ محمدحسن‌بن عبدالرسول زنوزی، ریاض‌الجنة، روضه 4، قسم 2، چاپ علی رفیعی، قم 1378ش؛ عبدالنبی‌بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، قم 1407؛ عباس قمی، کتاب‌الکنی والالقاب، صیدا 1357ـ1358، چاپ افست قم ]بی‌تا.[؛ عبدالکریم‌بن مهدی گزی برخواری، تذکرة‌القبور، چاپ ناصر باقری بیدهندی، قم 1371ش؛ مرتضی مدرس گیلانی، منتخب معجم‌الحکماء، چاپ منوچهر صدوقی‌سها، تهران 1381ش؛ منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران: از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر، ج 4، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، تهران: انجمن فلسفه، 1358ش؛ مصلح‌الدین مهدوی، تذکرة‌القبور، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان 1348ش.