خواجگان دیوان همایون

خواجگان دیوان همایون، عنوانی برای کاتبان دیوان عالی حکومت عثمانی. با آنکه درباره تاریخ پیدایش این عنوان اطلاع دقیقی در دست نیست بی‌تردید در ]قرن نهم (رجوع کنید به قانون‌نامه آل‌عثمان ، ص10، 17) و[ قرن دهم/ شانزدهم، شناخته شده‌بوده است (]حسین هزارفن ، ص 73، مقدمه ایلگورل ، ص 16[؛ توقیعی، ص520؛ هامر ـ پورگشتال ، ج 1، ص 93، ج 2، ص III به بعد، 127 به بعد؛ لیبیر ، ص 168 و بعد؛ ]نیز رجوع کنید به د.ا.د.ترک، ذیل cega(n" ["Ha(). چون عنوان خواجگان سالانه اعطا می‌شد، اصطلاح خواجگانلق مترادف منصب («مقام بلندپایه»، «مرتبه») و مأموریت («وظیفه رسمی») گردید. کارگزارانی که زیردست سردفترداران (قلم رئیسلری)، یعنی دارندگان منصبِ خواجگانلقی بودند، «دستیارانِ» (خلیفه) خواجگان یا شاگردان خواجگان نامیده می‌شدند. از میانه قرن یازدهم/ هفدهم به این سو، کاربرد این اصطلاح گسترش یافت و علاوه بر سردفترداران دیوان، به بسیاری از کارگزاران دیگر نیز اطلاق گردید. اعطای رتبه خواجگان و ابقای خواجگان در مقامشان، هر سال در نیمه اول شوال صورت می‌گرفت (چلبی‌زاده، ص 169، 266، 379، 465؛ چشمی‌زاده ، ص 21؛با این حال برای اعطای این عنوان در ماه صفر رجوع کنید به راشد، ج 5، ص 123). برای انجام این مراسم، وزیراعظم فهرست اعطا را آماده و برای تصویب به سلطان تقدیم می‌کرد (برای فهرست اعطای این عنوان در 6 شوال 1134/ 20 ژوئیه 1722 رجوع کنید به اوزون‌چارشیلی ، ص 152، یادداشت 1؛ برای فهرست اعطای بدون تاریخ در دوره بعد رجوع کنید به باشباقانلق آرشیوی، دیوان همایون و باب آصفی، باب دفتر تشریفات قلمی ).در قرن دهم/ شانزدهم گروه خواجگان شامل 25 سردفتردار بود. در سندی متعلق به نیمه اول قرن یازدهم/ هفدهم، تعداد آنان پانزده تن ذکر شده است: دفتردار، دفتردار روملی ، دفتردار آناطولی ، نشانجی، دفتردار دانوب ، سردبیر سردبیر (رئیس الکُتّاب)، دبیر امور مالی (روزنامچه‌جی ارشد)، روزنامچه‌جی جزء، چاووش‌باشی، سرحسابدار (باش محاسبه‌جی)، حسابدار آناطولی، حسابدار خراج، حسابدار اوقاف، سراجاره‌دار (مقاطعه‌جی) و اجاره‌دار استانبول (کمانکش قره مصطفی‌پاشا لایحه‌سی ، ص 454).در میانه قرن دوازدهم/ هجدهم، خواجگانلق به افراد فاقدِ منصبِ رسمی نیز اعطا می‌شد. بنابراین، شمار افراد دارای این رتبه چند برابر بیشتر از دارندگان واقعی این منصب بود. علاوه بر سردفترداران، چه‌بسا کارگزارانِ جزء هم، همچون دفتردار خزانه پاشا، چنین عنوانی داشتند. بدین‌ترتیب این افراد هم فرصتی به دست می‌آوردند تا به منصبی برتر دست یابند؛ و هنگامی که از این منصب برکنار می‌شدند، نامشان از دفتر خواجگانها (خواجگی دفتری) حذف می‌گردید تا فرصتی به دیگر کارگزاران نیز داده شود (قس روشی که در مورد یوسف‌افندی، حسابدارِ جزءِ اوقاف، اعمال شد که شرح آن در واصف، محاسن‌الآثار، گ 101 آمده است). شمار انبوهی را در زمره دارندگان این رتبه ثبت کرده‌اند. در 1180/1766، کارگزارانِ تشکیل‌دهنده خواجگان دیوان همایون عبارت بوده‌اند از: قائم‌مقام ]کدخدا[ وزیراعظم، دفتردار شِقِّ اول (حسابهای مالی ناحیه اول حکومت عثمانی، بخش اروپایی ترکیه)، رئیس‌الکُتّاب، چاووش‌باشی، تذکره ]جی[ اول (دبیر اول وزیراعظم)، رئیس تشریفات دربار، منشی وزیراعظم، رئیس دفترخانه حکومتی (بگلکجی )، منشی کدخدابگ، دفتردار شقِّ ثانی (ناحیه دوم مالی حکومت عثمانی، شامل آناطولی)، دفتردار شقّ ثالث (ناحیه سوم حکومت عثمانی، شامل مجارستان، عراق، سوریه، مصر و عربستان)، امین ضرابخانه، معتمد شهر (شهرْامینی)، امینِ دفتر ثبت، دبیر دوم وزیرِاعظم، روزنامچه‌جی ارشد، سرحسابدار، حسابدار آناطولی، دبیر ینی‌چری، ناظر مطبخ، تحصیلدار اسناد سواره‌نظام (آتلی مقابله‌جیسی)، حسابدارِ حَرَمین (مکه و مدینه)، حسابدار جزیه، آرپا امینی ]مسئول مقرریهایی که به مأموران دولتی در قبال بازنشستگی یا عزل‌شدنشان داده می‌شد (پاکالین، ج 1، ص 84) [مالیه تذکره‌جیلیغی، ناظر اداره پرداختهای معوَّقه (موقوفاتچی)، ناظر توپخانه (توپخانه ناظری)، دبیر سپاهیان، دبیر سلاحداران، روزنامچه‌جی جزء، تحصیلدار اسناد پیاده‌نظام (پیاده مقابله‌جی‌سی)، حسابدار جزء اوقاف، قالیونلار کاتبی (دبیری که برای گالیونها ]= کشتی جنگی بزرگ پارویی و بادبانی (همان، ج 2، ص 153) [تدارکات فراهم می‌کرد و حسابها را ثبت می‌کرد)، دبیرِ مخارج، دبیر جُبه‌جی‌ها ]گروهی از سپاهیان که وظیفه ساخت، نگهداری و انتقال آلات جنگی را برعهده داشتند (همان، ج 1، ص 262)[، ناظر قورخانه، سردبیر قلعه (بیوک قلعه تذکره جی‌سی)، سراجاره‌دار (باش مقاطعه‌جی)، دبیر جزء قلعه (کوچوک قلعه تذکره‌جی‌سی)، اجاره‌دار حرمین، اجاره‌دارِ استانبول، اجاره‌دار درآمدهای خاص، امینِ کاغذِ بیرون، امینِ کاغذ اندرون ]مأمورانی که به اوراق معروضه‌های مالی رسیدگی می‌کردند (همان، ج 2، ص 136)[، تاریخجیلق ]عنوان شغلی برای کسی که در پایان فرمانها و براتهایی که به نام پادشاه نوشته می‌شد، تاریخ را به عربی مرقوم می‌کرد (همان، ج 3، ص 402)[، اجاره‌دار بورسه ، اجاره‌دارِ آولونیه و اگریبز ، ناظر پرداختهای خزانه (سرگی ناظری)، دبیر رانندگان ارابه توپ، دبیر علوفه‌چیان یمین، دبیر علوفه‌چیان یسار، دبیر جناح راست سواره‌نظام غُرَبا، دبیرِ جناح چپ سواره‌نظامِ غُربا و امین باروتخانه استانبول؛ در مجموع 53 صاحب‌منصب (چشمی‌زاده، ص20ـ21؛ قس فهرست دیگری از کسانی که در 1167/1754 در جزو خواجگانِ دیوان همایون بوده‌اند رجوع کنید به واصف، تاریخ، ص 33ـ34؛ برای اطلاع از جایگاهشان در تشریفات حکومتی رجوع کنید به نائلی، ص 258 به بعد).نظامِ خواجگان تا 1249/1833 به همین ترتیب تداوم یافت. از آن پس رفته‌رفته زمان اعطای عناوین و تعیین افراد در ماه شعبان قرار گرفت، انتصابهای غیرضروری متوقف شد و کارگزارانِ امورِ مَدَنی به چهار طبقه تقسیم گردیدند (ثریا، ص 21ـ22). در 1250/1834 که وزارت خدمات مَدَنی (مُلکیه نظارتی) تأسیس شد، بخشی از خواجگان به آن ملحق گردیدند و ازاین‌رو طرح جدیدی برای رتبه‌ها و ترفیعات شکل گرفت (همان، ص40ـ41؛ برای اصلاحات در زمینه ]سازمانِ[ حکومت پس از 1254/1838 رجوع کنید به لطفی، ج 5، ص 114). رتبه دیگر اهمیتی نداشت، زیرا هر دبیری که می‌توانست خوب بنویسد و به خوبی نظر خود را ابراز کند به عنوان خواجگان نایل می‌شد. ازاین‌رو در 1254/1838، تصمیم گرفتند که رتبه خواجگان را به کسانی اعطا کنند که از طریق امتحان، واجدِ شرایط تشخیص داده می‌شوند (همان، ج 2، ص 102، 126). با این حال عنوان خواجگان در این تاریخ تقریبآ همه وجاهت خود را از دست داده بود. این عنوان به صورت رتبه کوچکی که به دبیران رسمی (قلم امیرلری) اعطا می‌شد، در میان رتبه‌های جدیدی که پس از اصلاحات (تنظیمات) پدید آمدند به حیاتِ خود ادامه داد (همان، ج 8، ص 155ـ156؛ برای ملاحظه وضع این رتبه در 1270/1854 رجوع کنید به ثریا، ص280؛ نیز رجوع کنید به پاکالین، ج 1، ص :695 ]در زمان محمود دوم (حک : 1223ـ 1255) در پی اصلاحات انجام شده، تعبیر خواجگان دیوان همایون به تاریخ پیوست[).منابع : توقیعی عبدالرحمان‌پاشا، قانوننامه‌سی، در ملی تتبعلر مجموعه‌سی، ج 3 (1331)؛ محمد ثریا، نخبة‌الوقایع، استانبول ]بی‌تا.[؛ چلبی‌زاده اسماعیل عاصم، ذیل راشد، استانبول 1282؛ محمد راشد، تاریخ راشد، استانبول 1282؛ احمد لطفی، تاریخ، استانبول 1290ـ1328؛ نائلی عبداللّه‌پاشا، دیوان همایونه عائد تشریفات، در تورک تاریخ انجمنی مجموعه‌سی، ج 93 (1926)؛ احمد واصف، تاریخ، استانبول 1219؛ همو، محاسن‌الآثار و حقائق‌الاخبار، نسخه خطی کتابخانه موزه باستان‌شناسی استانبول، ش 355؛(ikh, ed. C(mshe((-Za(de Mus(t(afa(sh Re((d, C(mshe(-Za(de ta'r Bekir K(t(kog(lu, I(stanbul 1959; Joseph von Hammer - Purgstall, Des osmanischen Reichs Staatsverfassung und , Vienna 1815, repr.1963; [H(seyin Staatsverwaltung Heza(rfen, Telh(s('l - beya(n f( kava(n(n-i A(l-i Osma(n, ed. me-i A(l-i Osman: Sevim I(lg(rel, Ankara 1998]; [Ka(nu(nna( tahlil ve kar(la(trmal metin, ed. Abd(lkadir (zcan, I(stanbul: Kitabevi, 2003]; Kema( Kshnke(ara( Mus(t(afa( a LashPa(yih(as(, ed. Faik Re(it Unat, in Tarih Vesikalar, 1/6 (1942); A.H. Lybyer, The government of the Ottoman empire, Cambridge, Mass.1913; Mehmet Zeki Pakal(n, Osmanl tarih deyimleri ve terimleri s(zl(g((, I(stanbul cega(n" (by Mehmet I