خنوخ (اخنوخ)

خَنوخ (اخنوخ)، یکی از پیامبران قبل از توفان نوح در نزد یهودیان و مسیحیان که پسر یارد و هفتمین فرد از نسل آدم به‌شمار می‌رود. معانی مختلفی برای ریشه این نام در عبری ذکر شده است، از جمله آموختن (رجوع کنید به جفری ، ص 51، پانویس 4)،تشرف و تقدس یافتن ()دایرة‌المعارف دین( ، ذیل "Enoch").در نسخه انگلیسی سِفْر پیدایش نام او به صورت اِنوخ (Enoch) ضبط شده است ()فرهنگ جهانی کتاب مقدس( ، ذیل "Hanoch") که در زبان عربی اِخنوخ تلفظ می‌شود (یعقوبی، ج 1، ص 11؛ مسعودی، 1409، ص 24)، ضمن آنکه در منابع اسلامی، به‌ندرت، به صورت أحنوخ (ابن‌حبیب، ص 3) یا أُخنوخ (مجلسی، ج 92، ص 453ـ472) هم آمده است.در عهد عتیق (سفر پیدایش، 18:5ـ24) نام وی در فهرست اجداد نوح تا آدم ذکر شده و آمده است که «او با خدا سلوک نمود» و فقط «365 سال عمر کرد» که از عمر اجدادش کوتاه‌تر است و در نهایت «او نبود چرا که خدا او را برگرفت» (سفر پیدایش، 24:5)؛ بنابراین او از «خنوخ» پسر قابیل، که شهری در سرزمین «نود» به‌نام اوست (سفر پیدایش: 17:4)، متمایز می‌شود. درباره عبارت کوتاه فوق در عهد عتیق، تفاسیر گوناگونی صورت گرفته است. پاره‌ای از محققان معتقدند که این عبارت از روایت کامل‌تری از داستان خنوخ نشان دارد که اکنون مفقود شده است، اما درباره امکان بازسازی این روایت با استفاده از میراث باقی‌مانده از سنّت یهودی اختلاف وجود دارد (د. جودائیکا ، ذیل "Enoch"؛ )دایرة‌المعارف دین(، همانجا).به گمان برخی، این عبارت ملهم از این معناست که روح و بدن خنوخ بدون چشیدن طعم مرگ از دنیا به عالم ملکوت منتقل شده است ()دایرة‌المعارف کتاب مقدس( ، ذیل "Enoch").چنان‌که در نامه پولس به عبرانیان (5:11) آمده است که «خنوخ به دلیل ایمانش منتقل شد تا مرگ را نبیند و او یافت نشد چرا که خدا او را منتقل کرد؛ به دلیل آنکه او قبل از آن رضایت خداوند را کسب کرده بود».ربّانیون عقل‌گرای یهود در دوره معبد دوم، با این تفسیر مخالف بودند و انتقال خنوخ را به معنای مرگ او می‌دانستند، و به این فقره از حکمت سلیمان اشاره می‌کردند که: «و چون میان گنهکاران می‌زیست، بُرده شد» (کتاب مقدس. عهدعتیق. اسفار مجعوله، حکمت سلیمان، 10:4)؛ به خصوص آنکه در نسخه عبری کتاب ابن‌سیرا، خنوخ «سرمشق معرفت همه نسلها» معرفی شده، اما در ترجمه یونانی آن متعلق به 135 قبل‌از میلاد، خنوخ «سرمشق توبه همه نسلها» معرفی شده است (د.جودائیکا؛ )دایرة‌المعارف دین(، همانجاها). در )تفسیر کتاب مقدس( (ج 1، ص 530) نیز عبارت مذکور در نامه پولس به معنای جدا شدن روح مؤمن پس از مرگ و آرمیدن آن در جوار خداوند دانسته شده است.از نظر بسیاری از مسیحیان که به عروج عیسی مسیح اعتقاد دارند، عروج خنوخ به آسمان مفهوم روشنی دارد، چنان‌که گفته شده خنوخ در عصر مینوی می‌زیست که مرگ برای بشر معنا نداشت و آدم و شیث و دیگر فرزندان آنها همچنان زنده بودند و تنها پس از عروج خنوخ بود که شر در جهان پدیدار گشت و بشر طعم مرگ را چشید (برای نمونه رجوع کنید به )دایرة‌المعارف جدید کاتولیک( ، ذیل "Enoch"؛ )دایرة‌المعارف دین(، همانجا).در عهد جدید علاوه بر رساله پولس به عبرانیان، در رساله یهودا (14ـ15) نیز به خنوخ اشاره شده است. نقل قولی از وی وجود دارد که از آمدن پروردگار به همراه ملائک برای داوری میان تبهکاران و رسانیدن آنان به جزای اعمالشان خبر می‌دهد.در آگاده در بخش روایات تلمود، نام خنوخ در زمره نُه مرد درستکاری آمده است که بدون سختی مرگ وارد بهشت می‌شوند و خنوخ وزیراعظم فرشته متاترون و حافظ راز شفاعت و حافظ عصای موسی است (د. جودائیکا، همانجا). باتوجه به عمر 365 ساله خنوخ که مطابق با روزهای یک سال خورشیدی است، احتمالا داستان زندگی وی در عهد عتیق از اسطوره‌های بین‌النهرین و خصوصآ اسطوره خدای خورشید متأثر بوده است (رجوع کنید به )دایرة‌المعارف دین(، همانجا).نام خنوخ در قرآن نیامده است، اما پاره‌ای از منابع اسلامی خنوخ را همان ادریس* دانسته‌اند (برای نمونه رجوع کنید به ابن‌قتیبه، ص 13؛ ثعلبی، ص 42) که در قرآن دوبار به نام او اشاره شده است (رجوع کنید به مریم: 56؛ انبیاء: 85). پاره‌ای از منابع، لفظ ادریس را غیرمنصرف و عَلَم دانسته‌اند (برای نمونه رجوع کنید به زمخشری، ذیل مریم: 56؛ جوالیقی، ص 13؛ زَبیدی، ج 16، ص 67، ذیل «دَرَسَ»)، حال آنکه پاره‌ای دیگر آن را مشتق و از ریشه دَرَس در نظر گرفته‌اند (برای نمونه رجوع کنید به ابن‌قتیبه، همانجا؛ بلاذری، ج 1، ص 7؛ ابن‌بابویه، ص 48؛ جوهری، ذیل «دَرَسَ»؛ ثعلبی، همانجا)؛ و به این ترتیب معنی ادریس به یکی از معانی ریشه عبری خنوخ، یعنی تعلیم دادن، نزدیک می‌شود. شاهد دیگری برای این پیوند، این است که در سوره مریم (آیه 57) درباره ادریس گفته شده است که: «او را به مقام رفیعی بالا بردیم» و این سخن می‌تواند با «انتقال» خنوخ که در نامه پولس به عبرانیان (5:11) آمده است مرتبط باشد، هرچند که پاره‌ای از محققان در این قول نیز به دیده تردید نگریسته‌اند (رجوع کنید به جفری، ص 51ـ52؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل "Idris"؛ ریوز ، ص 45).اگرچه در قرآن نامی از خنوخ برده نشده، اما در برخی روایات اسلامی به وی اشاره شده است. برای مثال در روایتی از حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم، خنوخ به همراه آدم و شیث و نوح علیهماالسلام چهار پیامبر سریانی معرفی شده‌اند (رجوع کنید به طبری، ج 1، ص 171؛ ابن‌اثیر، ج 1، ص60). نام خنوخ درسلسله نسب پیامبر اسلام نیز وجود دارد (رجوع کنید به یعقوبی، ج 2، ص 118؛ بیهقی، ج 2، ص 137؛ مجلسی، ج 15، ص 35، 107، 280، ج 17، ص 148).در میان کتابهای غیرقانونی یهودیان و مسیحیان سه کتاب به خنوخ منسوب است (رجوع کنید به التوراة، کتابات مابین‌العهدین، ج 2، ص 12؛ )دانشنامه معیار کتاب مقدس( ، ج 1، ص 156؛ محمودی، ص 195) که یهودیان و مسیحیان آن را در زمره آثار مجهول‌العنوان یا غیرقانونی و نیز از مهم‌ترین آثار مکاشفه‌ای دانسته‌اند. این سه کتاب در سنّت مسیحی و یهودی جایگاه ویژه‌ای دارند و در توسعه عرفان مسیحی و یهودی و تصویر آنان از معاد مؤثر بوده‌اند (رجوع کنید به کتاب مقدس. عهد عتیق. اسفار مجعوله، مقدمه، ص 53؛ کتاب رازهای خنوخ، مقدمه توفیقی، ص 22ـ23؛ )فرهنگ مصوّر کشف‌اللغات کتاب مقدس( ، ذیل "Enoch, book of"؛ محمودی، ص 192ـ215). کتابهای خنوخ عبارت‌اند از: )خنوخ اول( یا نسخه حبشیِ خنوخ که مهم‌تر از دو کتاب دیگر است. کامل‌ترین نسخه این کتاب به زبان حبشی و بخشهایی از آن به زبان یونانی است. بخشهایی از آن نیز به زبان آرامی در قمران کشف شده است. به اعتقاد بسیاری از محققان، تاریخ نگارش این کتاب بین سال 165 تا 64 پیش از میلاد است، اما در این باره اختلافات زیادی میان محققان وجود دارد (رجوع کنید به )دانشنامه معیار کتاب مقدس(، همانجا). در این کتاب (9:1) همان مطالب رساله یهودا درباره حضور داوران نقل شده است (رجوع کنید به التوراة، کتابات مابین العهدین، ج 2، ص 28)، اما مسیحیان منکر ارتباط نگارندگان این دو رساله‌اند و به نظر آنان دلیلی وجود ندارد که یوحنا مطالب خود را از این کتاب گرفته باشد ()دایرة‌المعارف کتاب مقدس(، همانجا)؛ )خنوخ دوم( یا )خنوخ اسلاوی( که نسخه موجود آن به زبان اسلاوی است و به همین سبب به این نام خوانده می‌شود. قبلا گمان بر این بود که متن این کتاب از قرن نخست میلادی است و هم‌زمان با عهد جدید تألیف شده است، اما پژوهشهای جدید آن را بسیار متأخرتر دانسته‌اند؛ کتاب سوم خنوخ که اثری یهودی و به زبان عبری است، به احتمال بسیار زیاد، در دوره‌های بسیار متأخرتری تألیف شده است (رجوع کنید به )دانشنامه معیار کتاب مقدس(، ج 1، ص 158). کتاب اول و دوم خنوخ شرح معراج شصت روزه وی و بیان مشاهدات خنوخ پس از رجعت به زمین است. خنوخ در آنها برای فرزندان و قوم خود از گناه فرشتگان، «فرزند انسان» (که همان برگزیده و خلیفه خدا و همان مسیحا است)، امور مربوط به آینده، حاکمیت خداوند و فراگیری عدل در پایان جهان سخن گفته است. او به بیان مشاهدات خود در آسمانهای هشت‌گانه و مواجهه با خداوند نیز پرداخته است (همان، ج 1، ص 156).براساس برخی منابع اسلامی، سی صحیفه بر ادریس (اخنوخ) نازل شد (رجوع کنید به مسعودی، 1386، ص 77؛ ابن‌ندیم، ص 24ـ25؛ طبرسی، ذیل اعلی: 19). این صحیفه‌ها، که آقابزرگ طهرانی (ج 15، ص 13) به نسخه‌ای از آن اشاره کرده، در بحارالانوار مجلسی (ج 92، ص 452ـ472) آمده است. به گفته وی اصل این متن به سریانی بوده و ابن‌متویه آن را به عربی برگردانده است. آنچه مجلسی در بحارالانوار آورده 29 صحیفه است و غالبآ با «یا اخنوخ» آغاز شده است، در حالی که در کتابهای خنوخ، ابنای انسان مورد خطاب‌اند (رجوع کنید به التوراة، کتابات مابین‌العهدین، ج 2، ص 27ـ116). با وجود این مطالبی درباره رؤیت فرشتگان و وعده طوفان نوح در صحیفه‌های خنوخ مذکور در بحارالانوار آمده که با کتاب )خنوخ دوم(، که گاهی به آن رازهای خنوخ نیز گفته می‌شود، شباهت دارد (رجوع کنید به کتاب رازهای خنوخ، ص 21ـ56). برخی از محققان جدید باتوجه به وجود شباهتهایی بین نوشته‌های یعقوبی و کتاب اول خنوخ، احتمال داده‌اند که یعقوبی یا مؤلفان یکی از منابع تاریخی مورد استفاده او، روایتی از کتاب خنوخ را در اختیار داشته‌اند (رجوع کنید به ریوز، ص50ـ52).منابع : علاوه بر قرآن؛ کتاب مقدس؛ آقابزرگ طهرانی؛ ابن‌اثیر؛ ابن‌بابویه، معانی‌الاخبار، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم 1361ش؛ ابن‌حبیب، کتاب‌المُحَبَّر، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن 1361/1942، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ ابن‌قتیبه، المعارف، بیروت 1407/1987؛ ابن‌ندیم (تهران)؛ احمدبن یحیی بلاذری، کتاب جُمَل من انساب‌الاشراف، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت 1417/ 1996؛ احمدبن حسین بیهقی، شعب‌الایمان، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت 1421/2000؛ التوراة، کتابات ما بین العهدین : مخطوطات قمران ـ البحرالمیت، چاپ آندره دوپون ـ سومر و مارک فیلوننکو، ترجمة و تقدیم موسی دیب خوری، دمشق : دارالطلیعة‌الجدیدة، 1998ـ 1999؛ احمدبن محمد ثعلبی، قصص‌الانبیاء، المسمی عرائس‌المجالس، بیروت : المکتبة‌الثقافیة، ]بی‌تا.[؛ موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من‌الکلام الاعجمیّ علی حروف‌المعجم، چاپ احمد محمد شاکر، قاهره 1361؛ اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح : تاج‌اللغة و صحاح‌العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت ]بی‌تا.[، چاپ افست تهران 1368ش؛ محمدبن محمد زَبیدی، تاج‌العروس من جواهر القاموس، ج 16، چاپ محمود محمد طناحی، کویت 1396/ 1976؛ زمخشری؛ طبرسی؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ کتاب رازهای خنوخ،ترجمه حسین توفیقی، در هفت آسمان، ش 3 و 4 (پاییز و زمستان 1378)؛ کتاب‌مقدس. عهد عتیق. اسفار مجعوله، کتابهایی از عهد عتیق : کتابهای قانون ثانی، براساس کتاب مقدس اورشلیم، ترجمه پیروز سیار، تهران 1387ش؛ مجلسی؛ ابوالفضل محمودی، «عرفان مرکبه و عهد عتیق»، هفت آسمان، ش 15 (پاییز 1381)؛ علی‌بن حسین مسعودی، اثبات‌الوصیة للامام علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام، بیروت 1409/ 1988؛ همو، اخبارالزمان، بیروت 1386/1966؛ یعقوبی، تاریخ؛A Biblical cyclopaedia, or, dictionary of Eastern antiquities, geography, natural history, sacred annals and biography, theology and Biblical literature, illustrative of , ed. John Eadie, London: the Old and New Testament Richard Griffin and Company, 1859; Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1978-1982, s.v. "Enoch"; EI2, s.v. "Idr((s" (by G. Vajda); The Encyclopedia of religion, ed. Mircea Eliade, New York 1987, s.v. "Enoch" (by Steven D. Fraade); Illustrated dictionary & concordance of the : Macmillan, Bible, ed. Geoffrey Wigoder, New York 1986; The International standard Bible encyclopedia, ed. Geoffrey W. Bromiley, Michigan: William B. Eerdmans, 1979-1988, s.v. "Apocalyptic literature" (by G. E. Ladd); The Interpreter's Bible, ed. George Arthur Buttrick et al., [New York]: Abingdon Press, 1995; Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur'a(n, Baroda 1938; New Catholic encyclopedia, Detroit: Thomson, 2003, s.v. "Enoch" (by J. Plastaras); John C. Reeves, "Some explorations of the intertwining of Bible and Qur'a(n", in Bible and Qur'a(n: essays in scriptural intertextuality, ed. John C. Reeves, Atlanta: Society of Biblical Literature, 2003; The Universal Bible dictionary, ed. A. R. Buckland, London: The Religious Tract Society, [n. d.].