خمینی شهر

خمینی‌شهر، شهرستان و شهری در استان اصفهان.1) شهرستان، در مغرب استان اصفهان واقع و مشتمل است بر یک بخش مرکزی و سه دهستان به نامهای ماربین سُفلا (به مرکزیت دستجرد غَدادِه/ قداده)، ماربین علیا (به مرکزیت کوشک) و ماربین وسطا (به مرکزیت قَرْطِمانْ/ قرطان) و سه شهر به نامهای خمینی‌شهر (مرکز شهرستان) دُرچه پیاز و کوشک (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1385ش، ذیل «استان اصفهان»).شمال و غرب این شهرستان کوهستانی است و مرکز و جنوب آن در جلگه زاینده‌رود قرار دارد. برخی کوههای آن عبارت‌اند از: سرچاه (بلندترین قله 250،2 متر)، آتشگاه (بلندترین قله 910،1 متر)، و محمودآباد (بلندترین قله 473، 2 متر). زاینده‌رود در جنوب‌شرقی شهرستان، از مغرب به مشرق، جریان دارد (جعفری، ج 1، ص 32، 303، 505، ج 3، ص 479ـ 480؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 71، ص 118، 289).محصولات عمده کشاورزی این شهرستان گندم، جو، برنج، شبدر، یونجه، انواع سبزی و تنباکو است و از محصولات باغی هلو، انگور، گلابی، بادام، سیب، گیلاس، آلبالو، آلوزرد، بِهْ و انجیر دارد. صنایع‌دستی آن پشم‌ریسی، نَمدمالی، پارچه‌بافی، شَعْربافی، گیوه‌بافی، کرباس‌بافی، کِش‌بافی و فرش‌بافی است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 71، ص140ـ141، 241، 290؛ شفقی، ص 133، 142).بیشتر اهالی شهرستان مذهب شیعه امامی دارند و شمار کمی از آنان سنّی‌اند. اهالی به فارسی با لهجه محلی (اصفهانی) و برخی نیز به زبانهای عربی و کردی سخن می‌گویند (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 71، ص 18، 115، 241). در 1385ش، جمعیت شهرستان 888،282 تن بوده است که از این تعداد 184،273 تن شهرنشین و بقیه روستانشین بوده‌اند (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، ذیل «استان اصفهان»). شهرستان خمینی‌شهر در خرداد 1359 تشکیل شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382ش، ذیل «استان اصفهان»).آبادیهای خوزان، اَنْدُوان، رِنان ]رهنان کنونی[ و قرطان که حمداللّه مستوفی در قرن هشتم (ص50) نیز از آنها یاد کرده است، و آبادیهای آدریان (آتشکده کوچک) یا درب مهر و هُرستان از قدیم‌ترین آبادیهای این شهرستان محسوب می‌شوند که تاکنون باقی‌مانده‌اند (جعفری‌زند، ص 47، 80).مهم‌ترین آثار تاریخی شهرستان اینهاست: کهندژ، قلعه قدیمی در آبادی آشِنِستان، بقایای آتشکده آبادی قلعه پریشان، امامزاده محسن واقع در آبادی تیرانچی، زیارتگاه شاه‌ابوالحسن و امامزاده سیدمحمد در آبادی دستگرد قَداده، قلعه قدیمی درچه‌پیاز، عمارت منارجنبان و مقبره عموعبداللّه آبادی کاردان/ کارلادان، تپه آتشگاه و سردر خانقاهِ نصرآباد (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 71، ص 5، 67، 115، 118، 190؛ هنرفر، ص 23، 279ـ281).2) شهر، مرکز شهرستان خمینی‌شهر و در ارتفاع 1600 متری در جلگه زاینده‌رود به فاصله حدود هشت کیلومتری مغرب شهر اصفهان واقع است. کوه محمودآباد (با ارتفاع 473، 2 متر) در شش کیلومتری شمال‌غربی آن و زاینده‌رود در چهار کیلومتری جنوب‌شرقی آن است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 71، ص 289؛ جعفری، ج 1، ص 505). آب و هوای شهر معتدل و خشک است. براساس ایستگاه هواشناسی اصفهان، دمای هوا در گرم‌ترین روزها به ْ42 و در سردترین روزها به ْ12- می‌رسد و میزان بارندگی سالانه در این شهر 6ر121 میلیمتر است (سازمان هواشناسی کشور، ص 34).پیشینه. این شهر که در 1359ش خمینی‌شهر نامیده شد، در اواخر دوره پهلوی نام همایونشهر داشت (ایران. وزارت کشور، ذیل استان «اصفهان»؛ ایران. وزارت کشور. معاونت برنامه‌ریزی و خدمات مدیریت، ص 1) و پیش از آن به سِدِه مشهور بود. از وجود چند تن از بزرگان سدهی‌نام در سده‌های یازدهم و دوازدهم (رجوع کنید به مهدوی، ص102، 136، 146، 308)، دانسته می‌شود که نام سده دست‌کم در سده یازدهم شناخته بود. بنابر قول مشهور که از منابع عصر قاجار بدین‌سو انعکاس‌یافته، سده از سه ده به نامهای خوزان، فروشان/ پریشان/ فریشان و وَرِنوسفادران تشکیل شده و از همین‌رو بدین نام شهرت داشته است (رجوع کنید به جابری انصاری، ص 122ـ 123؛ ارباب اصفهانی، ص 198، 308ـ311؛ قس شیروانی، ص 305 که به‌جای ورنوسفادران، از بنی/ بن‌اصفهان نام برده است. این دو نام در تداول عامه به صورتهای ونسفون/ ونصفون و بنصفان یا بنصفون بازتاب یافته است رجوع کنید به مهریار، ص 842). به هر رو ذکر نام خوزان در کتاب مافَرّوخی (تألیف قرن پنجم؛ ص22) و وجود آتشکده‌ها و بناهای کهن در آن و نیز در دو روستای دیگر نامبرده (مهریار، ج 1، ص 357ـ358، ج 2، ص 543ـ544؛ هنرفر، ص 23) نشان از دیرینگی روستاها یا محلات تشکیل‌دهنده سده است.در دوره قاجار، قصبه سده که سهم قابل‌توجهی از آب زاینده‌رود بدان اختصاص داشته، آباد و دارای باغها و کشتزارهای بسیار بود (رجوع کنید به تحویلدار، ص40؛ جابری انصاری، همانجا). افضل‌الملک (متوفی 1308؛ ص 85) سده را مهم‌ترین آبادی بلوک ماربین شمرده است. ماربین، در سالهای بعد نام سده را تحت‌الشعاع خود قرار داده است؛ چنان‌که در قانون تقسیمات کشوری مصوب 1316ش، در ذیل استان اصفهان نامی از سده نیست و در 1323ش آبادیهای سه‌گانه تشکیل‌دهنده سده، جزو دهستان ماربین شهرستان نجف‌آباد به حساب آمده‌اند (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج 3، ص 273). اما حدود ده سال بعد، در اوایل دهه 1330ش، بار دیگر نام سده به عنوان یکی از بخشهای پنج‌گانه شهرستان اصفهان در نظام تقسیمات کشوری مشاهده می‌شود. بنابراین تقسیم‌بندی، بخش سده مشتمل بر یک قصبه مرکزی به نام سده با جمعیت حدود 000،44 تن و یک دهستان به نام ماربین با 59 آبادی و 997،69 تن جمعیت بوده است (رزم‌آرا، ج10، ص 106ـ107).منابع : محمدمهدی‌بن محمدرضا ارباب اصفهانی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1340ش؛ غلامحسین افضل‌الملک، سفرنامه اصفهان، چاپ ناصر افشارفر، تهران 1380ش؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران 1355ش؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت‌احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج 3، تهران 1331ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت برنامه‌ریزی و خدمات مدیریت، تغییرنام واحدهای تقسیمات کشوری و عوارض طبیعی از ابتدای انقلاب اسلامی تا پایان فروردین ماه 1365، ]تهران 1365ش[؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ حسین‌بن محمدابراهیم تحویلدار، جغرافیای اصفهان، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1342ش؛ محمدحسن جابری‌انصاری، تاریخ اصفهان و ری و همه جهان، ]اصفهان[ 1321ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ علیرضا جعفری‌زند، اصفهان پیش از اسلام : دوره ساسانی، تهران 1381ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب؛ رزم‌آرا؛ سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: 76ـ 1375، تهران 1378ش؛ سیروس شفقی، جغرافیای اصفهان، اصفهان 1353ش؛ زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، بستان‌السیاحه، یا، سیاحت‌نامه، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ]بی‌تا.[؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :71 اصفهان، تهران : اداره جغرافیائی ارتش، 1367ش؛ مُفَضّل‌بن سعد مافَرّوخی، کتاب محاسن اصفهان، چاپ جلال‌الدین حسینی طهرانی، تهران 1312ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1385 نتایج تفصیلی کل کشور، 1385ش.Retrieved Oct. 5, 2010, from http://www.sci.org.ir/portal/faces/public/census85/census85.natayej/census85.rawdata;مصلح‌الدین مهدوی، تذکرة‌القبور، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان 1348ش؛ محمد مهریار، فرهنگ جامع نامها و آبادیهای کهن اصفهان، اصفهان 1382ـ1387ش؛ لطف‌اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان 1344ش.