خمینی، مصطفی، فرزند ارشد امام خمینی*. در آذر ۱۳۰۹ در قم متولد شد (ثقفی، ص ۲۹). تحصیلات دوره ابتدایی را در قم به پایان برد. از پانزده سالگی، تحصیل در حوزه علمیه قم را آغاز کرد. در مدتی کمتر از شش سال، دوره های مقدماتی و سطح را به پایان برد و در ۱۳۳۰ش، مشغول فراگیری دروس خارج شد (میری، ۱۳۷۶ش، ص ۳۵۶؛ «شهیدثانی از تبار امام خمینی»، ص ۱۷). او در دوره سطح نزد استادانی چون محمدجواد اصفهانی، محمد صدوقی و مرتضی حائری، فقه و اصول را فراگرفت و هم زمان به فراگیری فلسفه نزد سیدرضا صدر و شرح منظومه حکیم سبزواری نزد شیخ محمد فکور یزدی پرداخت. سپس به فراگیری اسفار نزد سیدابوالحسن رفیعی قزوینی و علامه سیدمحمدحسین طباطبایی پرداخت و پس از پایان دوره این درس، ضمن تدریس اسفار حاشیه ای نیز بر آن نوشت (باقی، ص ۱؛ دوانی، ج ۶، ص ۳۳۳). حاج آقاحسین طباطبایی بروجردی، سیدمحمد داماد و امام خمینی(ره)، استادان سیدمصطفی در مراحل درس خارج فقه و اصول بودند (میری، ۱۳۷۶ش، ص ۳۵۶ـ ۳۵۷). او در ۲۷ سالگی به درجه اجتهاد رسید («آشنائی با مهاجر شهید سیدمصطفی خمینی»، ص۱۰۸).سیدمصطفی از ابتدای نهضت امام خمینی در ۱۳۴۲ش وارد فعالیتهای سیاسی شد (اشراقی، ص ۶۹). پس از دستگیری امام خمینی در پانزده خرداد، او برای آزادی امام و ادامه نهضت در غیاب وی تلاش زیادی کرد. در این مرحله، اعلامیه هایی تهیه و برای روحانیان می فرستاد و دستورها و پیامهای امام خمینی را، که در آن زمان در حبس بسر می برد، به آگاهی طرفداران وی می رسانید (تشیع، ص ۷۲ـ۷۸؛ برای نمونه ای از اقدامات سیدمصطفی رجوع کنید به مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده «شهید آیت اللّه مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، ص ۲، ۵، ۸).سیدمصطفی پس از دستگیری مجدد امام خمینی در ۱۳ آبان ۱۳۴۳، که پس از سخنرانی تند و صریح ایشان در اعتراض به تصویب لایحه کاپیتولاسیون* صورت گرفت، بازاریان قم را ترغیب کرد تا بازار را ببندند. به دنبال آن، مأموران شهربانی قم و ساواک وی را در منزل آیت اللّه شهاب الدین مرعشی نجفی* دستگیر و به زندان قزل قلعه در تهران منتقل کردند. پس از بازداشت سیدمصطفی، دادستانی ارتش در ۱۴ آبان ۱۳۴۳ به اتهام اقدام بر ضد امنیت ملی برای وی قرار بازداشت موقت صادر کرد (رجوع کنید به رجبی، ج ۱، ص ۳۳۱ـ ۳۳۸؛ فلاحی، ص ۹۵؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، همان پرونده، ش ۳۹۱، ص ۱۶ـ۱۷). ساواک این حکم را در ۸ دی ۱۳۴۳، به شرط اقامت سیدمصطفی در ترکیه لغو کرد و او آزاد شد. با این حال، به سبب مخالفت با شرط مذکور، چند روز بعد مجددآ دستگیر و در ۱۴ دی ۱۳۴۳ به ترکیه تبعید گردید (مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، همان پرونده، ش ۳۹۱، ص ۳۲ـ۳۳).سیدمصطفی در ترکیه به شهر بورسه، محل تبعید امام خمینی، انتقال داده شد و در این هنگام، سلسله درسهایی را از محضر امام خمینی فراگرفت (روحانی، ۱۳۵۹ش، ص ۴۵). او در این مدت تلاش کرد با سپردن تعهداتی مبنی بر عدم مداخله در امور سیاسی، تماس نداشتن با مخالفان حکومت و انتقال محل زندگی خود و خانواده اش از قم به خمین، موافقت ساواک را برای بازگشت به ایران جلب کند، لیکن ساواک به دلیل ترس از پیامدهای احتمالی، مانع از بازگشت وی به ایران شد (باقی، ص ۳؛ برای نمونه ای از این تلاشها رجوع کنید به مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، همان پرونده، ش ۳۹۱، ص ۴۱ـ۴۲).سیدمصطفی در ۱۳ مهر ۱۳۴۴، همراه امام خمینی به عراق منتقل شد. آنها ابتدا در بغداد و سپس در نجف اقامت کردند. این دوره که دوازده سال به طول انجامید، هم زمان با اوج گیری مخالفتها با حکومت پهلوی در ایران و فعالیتهای جنبش آزادی بخش فلسطین بود. موضع سیدمصطفی در برابر جنبش آزادی بخش فلسطین تأیید و حمایت عملی از آن بود (قزوینی، ص ۱۵۹؛ روحانی، ۱۳۵۹ش، همانجا)، اما مهم ترین اقدام وی در این دوره، فعال نگهداشتن نهضت امام خمینی بود. او پیامها و اعلامیه های امام خمینی را به ایران و سایر کشورها ارسال می کرد و اخبار نهضت را به اطلاع امام می رسانید. در نجف، منزل سیدمصطفی مأوا و محل رفت وآمد اشخاصی بود که از ایران و سایر کشورها برای دیدار با امام خمینی می آمدند (رجوع کنید به تشیع، ص ۹۰). اداره بیت امام خمینی در نجف، هماهنگ سازی روحانیان با سایر مبارزان و راه اندازی و تقویت نشریه ای به نام ۱۵ خرداد در عراق نیز برعهده او بود. از دیگر فعالیتهای وی در عراق، افشاگری و تبلیغات علیه حکومت پهلوی از رادیوی صدای روحانیت و مسافرتهای مکرر به مکه و مدینه برای زیارت و تماس با مبارزان و مخالفان حکومت پهلوی که برای حج به عربستان می رفتند، بود («آشنائی با مهاجر شهید سیدمصطفی خمینی»، ص ۱۲۲، ۱۲۵؛ فلاحی، ص ۲۶۵؛ باقی، ص ۴).سیدمصطفی در مبارزه با حکومت پهلوی به مبارزه ای مسلحانه و مردمی اعتقاد داشت، به همین دلیل آموزش نظامی دید و آن را برای دیگر مبارزان نیز ضروری پنداشت (محتشمی، ص ۵۴ـ۵۵؛ رضوی، ص ۳۳۵ـ۳۳۶؛ برای نمونه ای از چگونگی مناسبات وی با جنبشهای آزادی بخش رجوع کنید به مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، همان پرونده، ش ۳۹۳، ص ۲). او در سرنگونی حکومت پهلوی با دیگر گروهها و جمعیتهای سیاسی اشتراک نظر داشت، با این حال انگیزه های متفاوت و مستقلش مانع همکاری وی با بسیاری از این گروهها بود. او صریحآ مخالف همکاری با جریانهای غیرمذهبیِ ضدرژیم بود (رضوی، ص۳۳۰ـ۳۳۴؛ روحانی، ۱۳۷۶ش، ج ۲، ص ۵۸۵؛ عاشوری لنگرودی، ص ۱۱۴؛ برای متن گزارش ساواک از ملاقات سیدمصطفی و حسن البکر رجوع کنید به مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، همان پرونده، ش ۳۹۲، ص ۲۴). همچنین او از اولین افرادی بود که برای تحقق عملی اندیشه حکومت اسلامی تلاش کرد و رساله الاسلام و الحکومة را در این زمینه نگاشت.سیدمصطفی خمینی در علوم اسلامی جایگاه درخور توجهی داشت و به موازات فراگیری اصول و فقه، به فراگیری فلسفه، حکمت، کلام، عرفان، معانی، بیان، نجوم و هیئت، تاریخ، رجال و درایه و تفسیر نیز پرداخت. در حوزه علمیه نجف، با وجود اینکه قبلا مدارج علمی را طی کرده بود، در درس استادانی چون آیات سیدمحسن حکیم، محمدباقر زنجانی، سیدمحمود شاهرودی و سیدابوالقاسم خویی حاضر می شد. امام خمینی نیز استاد مسلّم وی بود. او در کنار تحصیل، در حوزه علمیه قم و نجف، به تدریس نیز می پرداخت (میری، ۱۳۷۷ش، ص ۵۴؛ محتشمی، ص ۵۱ـ۵۲، ۶۲ـ۶۳).از دیگر ویژگیهای علمی سیدمصطفی، دیدگاه و روحیه نقادانه اش در زمینه علوم اسلامی بود. او بر توسعه نقد در مباحث اصولی، توصیه و اصرار داشت (رجوع کنید به مبلغی، ص ۱۱۹ـ ۱۲۶). سیدمصطفی در ۴۷ سالگی در اول آبان ۱۳۵۶ در نجف و به طور ناگهانی درگذشت و پیکرش، پس از اقامه نماز میت توسط آیت اللّه خویی، در مقبره علامه حلّی، داخل حرم امیرمؤمنان علیه السلام، به خاک سپرده شد. پزشکان علت وفات را مسمومیت دانستند و برای روشن شدن امر پیشنهاد کالبدشکافی دادند که امام خمینی با آن مخالفت کرد. ساواک و دولت عراق علت مرگ او را بروز سکته قلبی اعلام کردند (باقی، همانجا؛ شهیدی دیگر از روحانیت، ص ۶۵ـ۶۸). با این حال گفته شد حکومت پهلوی و ساواک در مرگ او نقش داشته اند (مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، همان پرونده، ش ۳۹۳، ص ۱۶، ۵۸؛ نیز برای آگاهی از چگونگی بازتاب گسترده مرگ وی در ایران و سایر کشورها رجوع کنید به همان پرونده، ش ۳۹۲، ص۱۰، ۳۹۳، ص ۱۳ـ۱۴، ۲۰، ۳۲، ۴۲ـ۴۳؛ نیز رجوع کنید به شهیدی دیگر از روحانیت، ص ۱۲۷، ۱۲۹). مرگ سیدمصطفی به تشدید مبارزه با حکومت پهلوی، تحکیم رهبری امام خمینی و ایجاد وحدت و یکپارچگی در میان نیروهای مخالف حکومت پهلوی انجامید (قزوینی، ص ۱۵۱ـ۱۵۴؛ عمید زنجانی، ص ۵۰۵ـ۵۰۶؛ نیز رجوع کنید به بازتاب ها و پیامدهای رحلت اسرارآمیز آیت اللّه مصطفی خمینی به روایت اسناد، ص ۶۳ به بعد).از سیدمصطفی تألیفات بسیاری در زمینه علوم اسلامی به جا مانده که بیشتر آنها به چاپ نرسیده است. اسامی برخی از آثار چاپ شده وی بدین شرح است: تفسیر القرآن الکریم در چهار جلد (تهران ۱۳۶۲ش)، تحریرات فی الاصول در سه جلد (تهران ۱۳۶۶ش) و تعلیقات علی الحکمة المتعالیة (تهران ۱۳۷۶ش؛ برای آگاهی از دیگر آثار مصطفی خمینی رجوع کنید به میری، ص ۳۶۳ـ۳۷۳).
منابع : علاوه بر اسناد مذکور در متن، موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ «آشنائی با مهاجر شهید سیدمصطفی خمینی»، یاد، سال ۳، ش ۱۲ (پاییز ۱۳۶۷)؛ شهاب الدین اشراقی، «مصاحبه با مرحوم آیت اللّه حاج شیخ شهاب الدین اشراقی (ره)»، در یادها و یادمانها از آیت اللّه سیدمصطفی خمینی (ره)، ج ۵ ]قم[: کنگره شهید آیت اللّه مصطفی خمینی (ره)، ۱۳۷۶ش؛ بازتاب ها و پیامدهای رحلت اسرارآمیز آیت اللّه مصطفی خمینی به روایت اسناد، تدوین سجاد راعی گلوجه، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹ش؛ عمادالدین باقی، «مروری بر زندگینامه آیت اللّه شهید حاج سیدمصطفی خمینی»، اطلاعات (ویژه نامه)، ش ۲۲۲۷، ۱ آبان ۱۳۷۶؛ محمدحسن تشیع، «چهره سیاسی شهید آیت اللّه سیدمصطفی خمینی (ره)»، در مجموعه مقالات کنگره شهید آیت اللّه مصطفی خمینی (ره): سی مهر و اول آبانماه ۱۳۷۶، تهران: شاهد، ۱۳۷۷ش؛ بتول ثقفی، «مصاحبه با والده مکرمه شهید آیت اللّه سیدمصطفی خمینی (ره)»، مصاحبه کننده: زهرا مصطفوی، در یادها و یادمانها از آیت اللّه سیدمصطفی خمینی (ره)، همان؛ علی دوانی، نهضت روحانیون ایران، تهران ]۱۳۶۰ش[؛ محمدحسن رجبی، زندگینامه سیاسی امام خمینی (ره)، ج ۱، تهران ۱۳۷۸ش؛ عباس رضوی، «تلاشهای سیاسی و اجتماعی شهید آقامصطفی خمینی»، حوزه، سال ۱۴، ش ۳ و ۴ (مرداد ـ آبان ۱۳۷۶)؛ حمید روحانی، «شهیدهجرت و جهاد آیت اللّه حاج سیدمصطفی خمینی»، پیام انقلاب، ش ۱۸ (مهر ۱۳۵۹)؛ همو، نهضت امام خمینی، ج ۲، تهران ۱۳۷۶ش؛ «شهید ثانی از تبار امام خمینی»، ۱۵ خرداد، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۷۰)؛ شهیدی دیگر از روحانیت: آیت اللّه مجاهد السید مصطفی خمینی (طاب ثراه)، ]تهران[: عروج، ۱۳۷۶ش؛ حسن عاشوری لنگرودی، «نگاهی به زندگی سیاسی شهید آیت اللّه سیدمصطفی خمینی (ره) و نقش او در روند پیروزی انقلاب اسلامی ایران»، در مجموعه مقالات کنگره شهید آیت اللّه مصطفی خمینی (ره)، همان؛ عباسعلی عمیدزنجانی، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، تهران ۱۳۷۱ش؛ اکبر فلاحی، سال های تبعید امام خمینی (ره)، تهران ۱۳۸۵ش؛ حمید قزوینی، «آثار و بازتابهای شهادت آیت اللّه حاج آقا سیدمصطفی خمینی»، حضور، ش ۲۱ (پاییز ۱۳۷۶)؛ احمد مبلغی، «نقد اصولی از دیدگاه شهید آیت اللّه سیدمصطفی خمینی (ره)»، در مجموعه مقالات کنگره شهید آیت اللّه مصطفی خمینی (ره)، همان؛ علی اکبر محتشمی، «نور دیده امام: خاطرات حجت الاسلام والمسلمین سیدعلی اکبر محتشمی»، حضور، ش ۲۱ (پاییز۱۳۷۶)؛ محمدصادق مزینانی، «دیدگاههای شهید مصطفی خمینی درباره ولایت و حکومت اسلامی»، حوزه، سال ۱۴، ش ۳ و ۴ (مرداد ـ آبان ۱۳۷۶)؛ عباس میری، «نگاهی به حیات علمی و آثار قلمی شهید آیت اللّه سیدمصطفی خمینی(ره)»، در مجموعه مقالات کنگره شهید آیت اللّه مصطفی خمینی (ره)، همان؛ همو، «نگاهی به زندگی علمی و آثار شهید آقامصطفی خمینی»، حوزه، سال ۱۴، ش ۳ و ۴ (مرداد ـ آبان ۱۳۷۶).