خُمولی سمرقندی، شاعر سمرقندی اواخر سده دوازدهم و اوایل سده سیزدهم که به دو زبان فارسی تاجیکی و ترکی ازبکی شعر میسرود. نام کامل وی جمعه قلیبن صوفی تغای ترک بود. او حدود 1190 در روستای اورگوتِ سمرقند زاده شد و با نصراللّهخان، امیر بخارا، همعصر بود. در اورگوتسمت قضا داشت و در مدرسه علوم دینی تِلّهکاری تدریس میکرد ()دایرةالمعارف ادیبان دنیای ترک( ، ذیل«خمولیاورگوتی»؛ د. تاجیکی، ج 8، ص 38).اثر مهم وی به نثر فارسی تاریخ خمولی یا ترجمان حال قاضی جمعه قلی خمولی نام دارد. او در ضمن شرح احوالخود، تاریخ خاندان منغیتیان* و شرح احوال برخی از درویشان و شیخان مشهور دوران خود را ذکر کرده است (د. تاجیکی، همانجا). این کتاب برای بررسی گویش فارسی نویسندهنیز ارزشمند است. نسخه خطی آن در کتابخانه مؤسسهشرقشناسی و آثار خطی فرهنگستان علوم تاجیکستان (ش 294) محفوظ است.دو نسخه خطی از دیوان خمولی شناخته شده است: یکی در کتابخانه پیشگفته (ش 1/1055) و دیگری در پژوهشگاه خاورشناسی فرهنگستان علوم ازبکستان (ش 3/37). دیوان وی به دو زبان ترکی ازبکی و فارسی تاجیکی شامل غزل، مخمّس، رباعی، قطعه و دیگر قالبهای شعری است. اوهمچنین مثنویای بالغ بر 180 بیت به فارسی به نام شاه و گداسروده است که منظومهای حماسی درباره حمله نصراللّهخانبه قوقان و مقاومت و شورش مردم در برابر این حمله است ()دایرةالمعارف ادیبان دنیای ترک(، همانجا). این مثنوی در دیوان دستنوشت وی، مندرج است.تاریخ منغیتیه (تألیف 1253/1837) و منظومات تاریخچه (تألیف 1253/1837)، به نظم، را نیز از دیگر آثار تاریخی خمولی برشمردهاند (رجوع کنید به همانجا).خمولی در زادگاهش درگذشت، ولی تاریخ درگذشت وی معلوم نیست.منابع : دانشنامه ادب فارسی، به سرپرستی حسن انوشه، ج :1 ادب فارسی در آسیای میانه، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380ش، ص 381؛Ensiklopediya(yi Sa(vetii Ta(jik, Dushanbe 1978-1988; T(rk d(nyas edebiyat(lar ansiklopedisi, Ankara: Atat(rk Y(ksek Kurumu, Atat(rk K(lt(r Merkezi Ba(kanl(g((, 2002-, s.v. "Humul((-Urgut((, Cumakul( b. Sof( Tag(ayi" (by R. Arzibekov).