خماسی محمدصالح

خُماسی، محمدصالح، خوشنویس صاحب‌سبک و پژوهشگر و مدرّس تونسی قرن چهاردهم. او در 22ذیحجه 1328/ 25 دسامبر1910 در شهر بَنزَرت* به دنیا آمد. پدرش در این شهر مدرسه قرآنی دایر کرده بود که فرزندانش از جمله محمدصالح مدتی در آنجا به تدریس مشغول بودند (شریفی، ص 288؛ بهنسی، ذیل مادّه). در 16تیر 1311/7 ژوئیه 1932، از جامع زیتونه فارغ‌التحصیل شد (عمرجمنی، خطاط تونسی، نامه مورخ 22 سپتامبر2009؛ بهنسی، همانجا). او همچنین از محضر استادانی چون صادق شطی، محمدصالح نیفر، محمد دامرجی، محمود محمد شاکیس، محمدعزیز جعیط و حطاب بوشناق بهره برد (عمرجمنی، همان نامه). خماسی چاپخانه دارالفنون را بنیان نهاد که از اهداف آن ترویج نوعی خاص از خط عربی مستقل از سبکهای شرق بود (بهنسی، همانجا؛ محمدصادق عبداللطیف، ص 76). وی در کنار این فعالیتهای آموزشی به خوشنویسی و نگارش عناوین جراید معتبر تونسی و کارتهای شناسایی افراد می‌پرداخت و لوحه‌هایی با مضامین گوناگون به انواع خطوط متداول در جهان عرب خطاطی می‌کرد تا توانایی خود را در این هنر نشان دهد. خوشنویسی بر بناها، از جمله قطعاتی به خط کوفی قدیم بر درهای بناهای مذهبی، از دیگر آثار اوست (محمدصادق عبداللطیف، همانجا؛ محمد محجوب، ص 88). او در 1315ش/1936 در جامع زیتونه و در 1320ش/1941 در مؤسسه صادقیه عهده‌دار تدریس اصول خوشنویسی شد. همچنین در مؤسسه هنرهای زیبای تونس دوره‌های آزاد اصول خوشنویسی دایر کرد و به تعلیم این هنر پرداخت (محمدصادق عبداللطیف، همانجا). از جمله شاگردان او عبارت‌اند از: جلولی، عبدالقادر جربی، عیسی معموری، علی شطاب و عبدالرحمان غلاءاللّه که سبک او را در الجزایر اشاعه دادند. خماسی با نشریه‌های الورقات‌الخطیة و الجیب همکاری داشت (همان، ص 77ـ78؛ محمد محجوب، ص 84ـ85).خماسی در 1330ش/ 1951 مهم‌ترین اثر خود، المنهج الحدیث لتحسین الخط‌العربی، را به چاپ رساند که با عنوان کراس‌للخط نیز از آن یاد می‌شود. او در این کتاب کوشیده تا خوشنویسی را قاعده‌مند کند. این اثر منبع اصلی آموزش خوشنویسی در تونس و سایر کشورهای شمال افریقاست (محمدصادق عبداللطیف، ص 76، 78ـ79، 82).خماسی در 25 اردیبهشت 1371/ 15 مه 1992 درگذشت و در مقبرة الزلاج/ مقبرة الجلاز در شهر تونس به خاک سپرده شد (شریفی، ص 289؛ عمرجمنی، همان نامه). او که در عرصه پژوهش و تدریس خوشنویسی و نیز در مقام هنرمند خوشنویس از چهره‌های شاخص جهان عرب به شمار می‌رود، افزون بر جنبه‌های زیباشناختی و به‌کار بردن عناصر تزیینی در خط عربی، بر جنبه‌های معنوی این هنر نیز تأکید می‌ورزید (محمدصادق عبداللطیف، ص 81ـ82؛ محمد محجوب، ص 88ـ89). مهم‌ترین ویژگی خماسی آن است که توانست در خوشنویسی نوعی استقلال و تشخص فراهم آورد و پایه‌گذار نوعی شیوه خوشنویسی در تونس گردد (محمدصادق عبداللطیف، ص 76).منابع : عفیف بهنسی، معجم مصطلحات الخط العربی و الخطاطین، بیروت 1995؛ محمد شریفی، اللوحات الخطیة فی الفن الاسلامی المرکبة بخط الثلث الجلی: دراسة فنیة فی تاریخ الخط العربی، دمشق 1419/1998؛ محمدصادق عبداللطیف، «الخط والخطاطون فی تونس، المدرسة التونسیة فی الخط : مرحلة التأسیس والاشعاع»، در الخط العربی: فعالیات ایام‌الخط العربی، 29 سبتمبرـ 12 اکتوبر 1997، تونس : المجمع التونسی للعلوم و الآداب والفنون، 2001؛ محمد محجوب، «المدرسة‌الخطیة التونسیة» در همان.