خلیل بن ابراهیم

خلیل‌بن ابراهیم، ملقب به خیرالدین، کنیه‌اش ابوعبداللّه، ریاضی‌دان دوره عثمانی در قرن نهم. ظاهرآ در اصل از ناحیه‌ای در سواحل دریای خزر بود، اما در ترکیه می‌زیست (خلیل‌بن ابراهیم، ص 175؛ مظاهری ، ص 12؛ روزنفلد واحسان‌اوغلو ، ص 279). از زندگیش چندان اطلاعی در دست نیست ولی چند اثر ریاضی به فارسی از او به‌جا مانده است که عبارت‌اند از: 1) مفتاح کنوز ارباب قلم و مصباح رموز اصحاب رقم که به نامهای مفتاح‌الکنوز، رساله فی‌الحساب و رساله مقادیر و اوزان و رساله اوزان و مقادیر و حساب هم خوانده شده است. این رساله که گویا در 880 در استانبول تألیف شده، با دو نام اخیر براساس نسخه موجود در کتابخانه ملی تبریز، در ایران چاپ شده است (رجوع کنید به خلیل‌بن ابراهیم، ص 176، مقدمه ثروتیان، ص 112). خلیل‌بن ابراهیم این رساله را به سلطان‌محمد فاتح تقدیم کرده است. پیرمحمود صدقی، شاگرد خلیل‌بن ابراهیم که اهل ادرنه بود، این اثر را به ترکی عثمانی ترجمه کرده است (حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون1770؛ منزوی، ج 1، ص 197؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجا؛ )تاریخ منابع ریاضی در دوره عثمانی( ، ج 1، ص 35). این اثر یک مقدمه (رجوع کنید به خلیل‌بن ابراهیم، ص 114ـ116)، ده فصل و یک خاتمه (ص170ـ178) دارد. موضوع فصلها چنین است: واحدهای وزن، طول، حجم و شیوه ثبت آنها، و مطالبی درباره حساب کسرها و تناسب؛ انواع ضربها؛ ضرب حجمها؛ ضرب وزنها؛انواع تقسیم؛ تقسیم اموال؛ حساب خطأین؛ یافتن جذر؛ یافتن کعب؛ یافتن جذرجذر. در پایان رساله «خاتمه در استخراج مسائل متفرقه» آمده است (برای اطلاع از نسخه‌های خطی موجود از این اثر و ترجمه ترکی آن رجوع کنید به )تاریخ منابع ریاضی در دوره عثمانی(، ج 1، ص 34ـ35). نسخه‌ای از این اثر به خط فرزند وی، محمدبن خیرالدین، با تاریخ کتابت 894 در استانبول موجود است (همان، ج 1، ص 34). در نسخه موجود در کتابخانه ملی تبریز، نام اصلی رساله و همچنین نام سلطان‌محمد دوم دیده نمی‌شود. در فصل هفتم ضمن مسئله‌ای منظوم در حساب خطأین، از افلوری/ فلوری به عنوان واحد پول نام برده شده است. فلورین سکه رایج در هلند بوده که در آسیای صغیرنیز رواج داشته و علاءالدین منصور شیرازی هم در منظومه شهنشاه‌نامه (سروده 989) درباره رصدخانه استانبول از آن نام برده است (علاءالدین منصور شیرازی، ص 138 و پانویس 1، مقدمه محقق، ص 128). 2) مشکل‌گشای حُسّاب و معضِل‌نمای کُتّاب که به نام مختصر فی‌الحساب هم خوانده شده است. این رساله دارای یک مقدمه، شش فصل و یک خاتمه است و برای بایزید دوم، سلطان عثمانی، تألیف شده است (رجوع کنید به )تاریخ منابع ریاضی در دوره عثمانی(، ج 1، ص 35). 3)رساله جبر و مقابله که فقط یک نسخه از آن به‌جا مانده است (رجوع کنید به همان، ج 1، ص 36).منابع : حاجی‌خلیفه؛ خلیل‌بن ابراهیم، رساله اوزان و مقادیر و حساب، چاپ بهروز ثروتیان، در فرهنگ ایران زمین، ج30 (1384ش)؛ علاءالدین منصور شیرازی، «رصدخانه استانبول از زبان علاءالدین منصور شیرازی»، در مهدی محقق، دومین بیست گفتار در مباحث ادبی و تاریخی و فلسفی و کلامی و تاریخ علوم در اسلام، به انضمام زندگی‌نامه و کتاب‌نامه، تهران 1369ش؛ منزوی؛A. Mazah(ri, Les origines persanes de l'arithm(tique, Nice 1975; Osmanli matematik literat(r( tarihi = History of mathematical literature during the Ottoman period, Compiled by Ekmeleddin I(hsanog(lu, Ramazan( e(en, and Cevat I(zgi, ed. Ekmeleddin I(hsanog(lu, I(stanbul 1999; Rosenfeld and Ekmeleddin I(hsanog(lu, Abramovich Boris Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (7th-19thc.), I(stanbul 2003.