خلیج گرگان (خلیج استرآباد)

خلیج گرگان (خلیج استرآباد)، خلیجی در جنوب‌شرقی دریای خزر، واقع در دو استان گلستان، شهرستان بندرگز و استان مازندران، شهرستان بهشهر.خلیج گرگان حدود 25 متر پایین‌تر از سطح دریای آزاد به شکل تقریبی مثلثی به وسعت تقریبی چهارصد کیلومترمربع و عمق دو تا شش متر واقع شده و با تنگه‌ای به‌طول حدود سیصد متر به دریا متصل می‌شود. در شمال، شبه‌جزیره میانکاله* به‌صورت خشکی باریکی خلیج گرگان را از دریای خزر جدا می‌سازد (رجوع کنید به ستوده، ج 5، بخش 1، ص 218؛ افشین، ج 2، ص 17؛ جعفری، ج 2، ص 331؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران).خلیج گرگان به دلیل پیشروی آب دریای خزر، بادهای شدید و وجود رشته‌ای دراز از تپه‌های شنی در شمال آن به‌وجود آمده است (بدیعی، ج 1، ص 138؛ کرزن ، ج 1، ص 183).علاوه بر دریای خزر که تأمین‌کننده آب خلیج است، چندین رود به آن می‌ریزند، از جمله رودهای قَره‌سو، بَندرگز، نوکنده، جفاکنده و آب میران‌لو. عمق خلیج در مشرق حدود شش متر است و هرچه به مغرب آن نزدیک‌تر می‌شویم از عمق آن کاسته می‌شود (رجوع کنید به گرگانی، ص 109ـ110؛ جعفری، ج 2، ص 331ـ 333؛ نیز برای رودهای دیگر رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، ج 2، ص 252ـ255، 260ـ261، 267ـ269). میزان شوری آب خلیج، حدود چهار تا پنج درصد بیش از سواحل جنوبی دریای خزر است. در مغرب به دلیل عمق کم و تبخیر زیاد، شوری آب بیشتر است و در محل پیوستن رودها از شوری آن کاسته می‌شود (بدیعی، همانجا). جزایر آشوراده در نزدیکی این خلیج واقع شده و مهم‌ترین بندرهای این خلیج، بندر ترکمن در مشرق و بندرگز در جنوب‌شرقی است (همان، ج 1، ص 137؛ نیز رجوع کنید به )اطلس جامع جهان تایمز( ، نقشه 32). دراین خلیج انواع ماهی مانند تلاجی، لیش، سازان، کولی، کُلْمه، سیم، کپور و ماهی سفید صید می‌شود. به دلیل صید انواع ماهی، یکی از مراکز بزرگ شیلات* ایران در مصب قَره‌سو، در خلیج گرگان ایجاد شده است (کیهان، ج 3، ص 32ـ33؛ شایان،ص 29؛ بدیعی، ج 1، ص 138). همه ساله در فصل زمستان، پرندگانی از قبیل اردک، غاز و قوی وحشی و چلچله‌های دریایی و مرغهای دریایی به خلیج گرگان مهاجرت می‌کنند (رجوع کنید به ستوده، ج 5، بخش 1، ص 377). زمینهای اطراف خلیج پوشیده از نیزار و باتلاقی است. خلیج گرگان، چراگاه مناسبی برای گاومیشها و حیوانات غیراهلی به وجود آورده و شکارگاه خوبی است (رجوع کنید به رابینو ، 1365ش، ص 102ـ103).از آثار قدیمی در کنار خلیج گرگان باید از امامزاده چهار امام، مقبره‌ای در انتهای خلیج، سُرخ دینه تپه و سنگ تپه، در پایین خلیج و شغال تپه، خرابه‌هایی واقع در انتهای خلیج، نام برد (رجوع کنید به مورگان ، ج 1، ص420، 423، 438ـ439، 441).پیشینه. نام خلیج گرگان در منابع به صورت خلیج نیم‌مردان (رجوع کنید به حمداللّه مستوفی، ص160؛ لسترنج ، ص 375)، خلیجآشوراده (لسترنج، همانجا)، خلیج استرآباد (ملگونوف ،ص 35؛ رابینو، 1917، ص470؛ کیهان، ج 2، ص 305؛ ستوده، ج 5، بخش 1، ص 218)، دریای جَز (میرزاابراهیم، ص 36)، مرداب (مشهور به لنگرگاه استرآباد؛ محمدحسن‌میرزا مهندس، ص 132) و مرداب بندرگز (رزم‌آرا، ص 9) آمده است. همچنین به قسمت غربی خلیج گرگان، خلیج یا تالاب میانکاله گفته می‌شود (بهروزی‌راد، ص 643ـ644).در قرن هشتم، حمداللّه مستوفی (ص160) از محل پهلوگرفتن کشتیهایی که از روسیه، گیلان و مازندران به آنجا می‌آمدند سخن گفته و فاصله آنجا را تا استرآباد سه فرسنگ ذکر کرده است. به نوشته ملگونوف (ص 35، 74) خلیج استرآباد (گرگان) بسیار آرام بوده و حرکت کشتی محسوس نبوده است. او همچنین به ناامنی خلیج گرگان در قرن سیزدهم/ نوزدهم بر اثر دریازنی اشاره کرده است. دولت روسیه پس از اشغال آشوراده در 1256/1840، به بهانه برقراری امنیت، پاسگاه مرزی دریایی در آنجا تأسیس کرد (کرزن، ج 1، ص 183ـ184؛ نیز رجوع کنید به ستوده،ج 5، بخش 1، ص 369).در 1387ش، بقایای دیوار گرگان در زیر آبهای خلیج گرگان کشف شد و تحقیقات درباره این دیوار ادامه دارد (رجوع کنید به عمرانی، 1387ش).خلیج گرگان هم‌اکنون علاوه بر اینکه لنگرگاه مناسبی برای پهلو گرفتن کشتیهاست، یکی از مراکز مهم گردشگری، شکار و صید ماهی به شمار می‌رود (نیز رجوع کنید به میانکاله*).منابع : یداللّه افشین، رودخانه‌های ایران، تهران 1373ش؛ ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1378ش؛ بهروز بهروزی‌راد،تالاب‌های ایران، تهران 1387ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب؛ یاسنت لویی رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران 1365ش؛ حاج‌علی رزم‌آرا، جغرافیای نظامی ایران: گیلان و مازندران ]تهران ?1319ش[؛ منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، تهران 1349ش ـ؛ عباس شایان، مازندران، تهران 1364ش؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1381ش ـ؛ حمید عمرانی، «بقایای قلعه دیوار تاریخی گرگان در زیرآبهای خلیج گرگان کشف شد» (مصاحبه)، خبرگزاری فارس، 1387ش.Retrieved July 2, 2011, from http://www.farsnews.com/ newstext. php?nn=8706020902;مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1310ـ1311ش؛ منصور گرگانی، اقتصاد گرگان و گنبد و دشت، تهران 1350ش؛ محمدحسن میرزا مهندس، راپورت میانکاله در 1305 قمری، در گرگان‌نامه، به‌کوشش مسیح ذبیحی، چاپ ایرج افشار، تهران : بابک، 1363ش؛ گریگوری والریانوویچ ملگونوف، کرانه‌های جنوبی دریای خزر، یا، استانهای شمالی ایران، ترجمه امیرهوشنگ امینی، تهران 1376ش؛ ژاک ژان ماری دو مورگان، هیئت علمی فرانسه در ایران: مطالعات جغرافیائی، ترجمه و توضیح کاظم ودیعی، تبریز 1338ـ1339ش؛ میرزاابراهیم، سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان و...، چاپ مسعود گلزاری، تهران 1355ش؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 000، 500،1:2، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، 1383ش؛George N. Curzon, Persia and the Persian question, London 1892; Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, London 1966; Hyacinth Louis Rabino, Les provinces caspiennes de la Perse: Le Gu(l(n, Paris 1917; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.