خلدونیه، جمعیت، انجمنی علمی ـ فرهنگی در تونس. جمعیت خلدونیه را گروهی از روشنفکران اصلاحطلب تونسی، که در اروپا و بهویژه در فرانسه تحصیل کرده بودند، بنیاد نهادند. آنان که از غرب و اندیشههای اصلاحی خیرالدینپاشا تونسی* متأثر بودند، این جمعیت را با هدف ترویج علوم و فنون جدید اروپا در کنار آموزههای اصیل اسلامی در 16 رجب 1314 در تونس، پایتخت این کشور، تأسیس کردند و به منظور بزرگداشت ابنخلدون*، مورخ برجسته تونسی، نام جمعیت را خلدونیه نهادند (ژولین، 1396، ص 88ـ 89؛ بشیربن عثمان، ص 72؛ راینهارت، ص 39؛ ساحلی، ص 376ـ379).پیش از این، بنیانگذاران این جمعیت، که متشکل از فارغالتحصیلان مدرسه صادقیه به رهبری محمد بشیر صفر و فارغالتحصیلان جامع زیتونه* به رهبری شیخسالم بوحاجب* بودند، روزنامه الحاضرة را در 29 ذیقعده 1305 به مدیریت علی بوشوشه منتشر کرده بودند. آنان اگرچه از سنّتگرایان تونسی بودند، با انتشار این روزنامه بر اصلاحات اجتماعی در چهارچوب اسلام و انطباق آن با مفاهیم غربی تأکید کردند. از دیدگاه فرانسویان نیز این مسئله دو کشور را به یکدیگر پیوند میداد، ازاینرو این نشریه با برخورداری از کمک مالی دولت تا 1328 منتشر شد (محجوبی، ص 125؛ ساحلی، ص 375ـ 376؛ حسن حسنی عبدالوهاب، تکمله حمّادی ساحلی، ص 161؛ پرکینز، ص 92ـ93).یکی از اهداف مهم بنیانگذاران جمعیت خلدونیه، آموزش علوم جدید و رهایی دانشجویان جامع زیتونه از آموزشهای سنّتی بود. بر همین اساس گروهی از روحانیان محافظهکار و سنّتگرا مانند شیخمحمدالنجار، مفتی مذهبمالکی، و مسئولان جامع زیتونه با آن مخالفت کردند. آنان معتقد بودند چنین جمعیتی به دین اسلام آسیب میرساند و رقیب خطرناکی برای جامع زیتونه خواهد بود (ساحلی، ص378ـ379؛ محجوبی، ص130). در این میان، مخالفان تندرو و سنّتیِ جمعیت خلدونیه، خواستار بازگشت به قرآن و سنّت و مقاومت در برابر تهاجم فرهنگی غرب شدند. آنان پس از تأسیس جمعیت، روزنامهالزهرة را که شیخعبدالرحمان صنادلی، از فارغالتحصیلان الازهر، از 1308 منتشر میکرد، سخنگوی مخالفان جمعیت قرار دادند (ساحلی، ص 379؛ احمدبن عامر، ص 361). فرانسویهای مقیم تونس نیز آن را کانون پرورش سران انقلاب بر ضد استعمار فرانسه در تونس شمردند و با آن مخالفت کردند (بشیربن عثمان، ص 72ـ73؛ ژولین، 1985، ص 107).مسئولان فرانسوی تأسیس جمعیت را برای آشنایی دانشجویان جوان با فرهنگ و تمدن فرانسوی مؤثر دانستند. هیئت مؤسسان جمعیت در ابتدا به سرپرستی محمد بشیر صفر، در ملاقات با رونه میله، حاکم کل دولت فرانسه در تونس (حک : جمادیالآخره 1312 ـ رجب 1318)، وی را از تأسیس جمعیت آگاه نمودند و تقاضای کمک مالی کردند. او که شیفته فرهنگ و تمدن اسلامی بود از تأسیس جمعیت استقبال کرد و پیشنهاد داد که این جمعیت مانند دانشگاه علیگره در هند اداره شود. همچنین علیبای، امیر تونس (حک: 1299ـ1320)، پسرش محمدهادی بای (حک : 1320ـ1324) و برخی از دولتمردان و روحانیان برجسته تونس، از تشکیل این جمعیت حمایت کردند (بشیربن عثمان، ص 72؛ ژولین، 1985، ص 106ـ107؛ ساحلی، ص 376ـ378). در 16 رجب 1313، اساسنامه جمعیت تدوین شد و به تأیید دولت رسید. اعضای جمعیت خلدونیه که درصدد اصلاح نظام آموزشی در تونس و افزودن علوم جدید به آن بودند و نظام جامع زیتونه را برای تحقق این هدف مناسب نمیدانستند، در تدوین اساسنامه جمعیت بر گسترش دانش و تنظیم و تدوین دروس جدید، احداث کتابخانه و تأسیس روزنامه به دو زبان عربی و فرانسوی برای تبادل تمدن اسلامی و فرانسه تأکید کردند (محجوبی، ص130ـ131؛ احمد عبدالسلام، ص 68؛ ساحلی، ص 379ـ380).براساس آییننامه داخلی جمعیت، شورای مدیریت آن از یک رئیس و یازده عضو (از میان اعضا) تشکیل میشد که به مدت یک سال قابل تمدید بود. نظارت بر تدریس، تعیین برنامههای درسی، انتخاب استادان، تأیید بودجه سالیانه که از طریق حق اشتراک و کمکهای مالی، بهویژه از خارج از کشور، تأمین میشد، از جمله مهمترین وظایف شورای مدیریت بود. محمد قروی نخستین رئیس جمعیت و افتتاح رسمی فعالیتهای آن 12 ذیحجه 1314 بود (ساحلی، ص380ـ382؛ مناعی، ص88).جمعیت خلدونیه در ابتدای فعالیت خود، مقر مشخصی نداشت تا اینکه در 1318/1900 اداره علوم و معارف، مدرسه کهن العصفوریة را به جمعیت واگذار کرد. آنان بهتدریج با گسترش فعالیتهای خود، شمار درخور توجهی از دانشجویان را از داخل و خارج و حتی از جامع زیتونه ــکه دانشجویان آن از فراگیری علوم جدید محروم بودندــ جذب کرد (ژولین، 1985، ص 104ـ106؛ شملی، قسم 2، ص 157، 159؛ محجوبی، ص 131؛ ساحلی، ص 382ـ383). در نظام آموزشی خلدونیه، پس از گذراندن سطوح مختلف آموزشی، گواهینامه علمی عالی براساس مصوبه 26 جمادیالآخره 1316 اعطا میگردید. کتابخانه جمعیت نیز مجموعه ارزشمندی از کتابها و مجلات عربی و فرانسه و بیش از پنج هزار جلد بود که پس از انحلال جمعیت در 1317ش/ 1938، به وزارت فرهنگ تونس واگذار گردید (شملی، قسم 2، ص 157ـ158؛ ساحلی، ص 383ـ386؛ ژولین، 1985، ص 104).پس از افتتاح باشگاه ادبی (النادی الأدبی) جمعیت خلدونیه به ریاست شیخعربی کبادی در مهر 1313، سخنرانیهای عمومی به صورت هفتگی به مناسبتهای مختلف و در بزرگداشت شخصیتهای برجسته برگزار میشد.صادق زمرلی، طاهر صفر و محمود ماطری از استادان برجسته جمعیت و ابنبادیس*، رئیس جمعیت علمای الجزایر (رجوع کنید بهجمعیتالعلماء المسلمین*)، شیخ عبدالرحمان کعاک، رئیس جمعیت خلدونیه، و حسنالملوک مدیر مجله العرفانیه نیز از فارغالتحصیلان مشهور آن بودند (ساحلی، ص 384ـ387).در دوران ریاست محمدالفاضلبن عاشور (1322ـ1337ش/ 1943ـ1958)، آخرین رئیس جمعیت خلدونیه، فعالیتهای جمعیت به صورت درخور توجهی افزایش یافت. در این دوره جمعیت چندین مؤسسه تأسیس کرد از جمله: مؤسسه مطالعات اسلامی (معهد الدراسات الاسلامیة) که در پاسخ به تأسیس موسسه مطالعاتی عالی تونس وابسته به دانشگاه پاریس در 1324ش/1945، با هدف ترویج فرهنگ اسلامی و لزوم ایجاد وحدت در جهان اسلام تأسیس شد؛ مدرسه عالی فلسفه (معهد الفلسفة) که در دی 1324/ ژانویه 1946 با هدف آموزش فلسفه و ترویج مطالعات فلسفی تأسیس گردید و صالحبن محمود اداره آن را برعهده داشت و پس از اندکی منحل شد؛ مدرسه عالی حقوق عربی (معهدالحقوق العربی) که در 1325ش/ 1946 به مدیریت طیب عنابی تأسیس شد و قضات برجسته تونس در آن تدریس میکردند، اما به دلیل مشابهت دروس آن با دروس مدرسه حقوق تونس در 1327ش/ 1948 تعطیل شد (همان، ص 382، 388ـ390).در شهریور 1328/ سپتامبر 1949، اعضای جمعیت خلدونیه در شهر تونس، کنفرانس فرهنگ اسلامی (مؤتمر الثقافة الاسلامیة) را با حضور اندیشمندان و علمای برجسته جهان اسلام برگزار کردند. اما از دهه 1330ش/ 1950 فعالیتهای جمعیت، تحت تأثیر رویدادهای سیاسی بهتدریج کاهش یافت و پس از استقلال تونس در 1335ش/ 1956 و تأسیس مؤسسات و نهادهای فرهنگی و مدارس جدید و اصلاح نظام آموزش عالی و قرار گرفتن آنها زیر نظارت دولت، فلسفه وجودی جمعیت منتفی گردید تا اینکه در 1337ش/ 1958 سران جمعیت آن را منحل کردند (همان، ص 390ـ391).منابع :احمدبن عامر، تونس عبرالتاریخ: منذ اقدم العصور الی اعلان الجمهوریة، تونس 1379/1960؛ احمد عبدالسلام، المدرسة الصادقیة و الصادقیون، تونس 1994؛ بشیربن عثمان، اضواء علی تاریخ تونس الحدیث: 1924-1881، تونس ] 1981[؛ حسن حسنی عبدالوهاب، خلاصة تاریخ تونس، تونس 2001؛ شارل آندره ژولین، افریقیا الشمالیة تسیر: القومیات الاسلامیة و السیادة الفرنسیة، ترجمة منجی سلیم و دیگران، تونس 1396/1976؛ همو، المعمّرون الفرنسیون و حرکةالشباب التونسی، تعریب محمد مزالی و بشربن سلامه، تونس 1985؛ حمّادی ساحلی، تراجم و قضایا معاصرة، جمع و ترتیب محمدعزیز ساحلی، بیروت 1425/ 2005؛ منجی شملی، فی الثقافة التونسیة، بیروت 1405/1985؛ علی محجوبی، جذورالحرکة الوطنیة التونسیة : 1904ـ 1934، تعریب عبدالحمید شابی، تونس 1999؛ طاهر مناعی، المثقفون التونسیون و الحضارة الغربیة فی مابین الحربین العالمیتین: 1919ـ 1939، سوسه، تونس 2001؛Kenneth Perkins, Tunisia: crossroads of the Islamic and European worlds, Boulder, colo. 1986; Robert Rinehart, "[Tunisia]: historical setting", in Tunisia: a country study, ed. Harold D. Nelson, Washington D.C.: The American University, 1979.