خلدبرین

خلدبرین، کتابی در تاریخ عمومی به فارسی از آغاز تا سده یازدهم، تألیف میرزا محمدیوسف واله اصفهانی*، مورخ، ادیب و دیوانی دوره صفویه. واله اصفهانی این کتاب را در ایام سلطنت شاه سلیمان اول صفوی (حک : 1078ـ1105) نوشت. او ابتدا قصد داشت کتاب را حدائق‌الخلد بنامد اما منصرف شد و نام خلدبرین را برگزید. خلدبرین در هشت روضه و یک خاتمه تألیف شده است. نام روضه‌های آن عبارت است از: در تاریخ پیامبران و پادشاهان پیش از اسلام؛ در تاریخ پیامبر اسلام صلی‌اللّه علیه‌وآله‌وسلم و امامان شیعه؛ در تاریخ خاندان اموی و عباسی؛ در تاریخ دودمانهای هم‌روزگار خلفای عباسی؛ در تاریخ چنگیزخان مغول و خاندان او؛ در تاریخ تیمور و جانشینان او؛ در تاریخ سلسله‌های قراقوینلو و آق‌قوینلو و دیگر بازماندگان تیمور؛ در پادشاهی صفویان. روضه هشتم بیشترین بخش کتاب را شامل می‌شود و در برگیرنده هفت حدیقه بدین‌ترتیب است: در سرگذشت شاه اسماعیل اول صفوی (حک : 906ـ930) و شرح احوال مشاهیر سادات و شعرا و ادیبان؛ در سرگذشت شاه طهماسب اول (حک: 930ـ984) و شرح احوال امیران و هنرمندان آن دوره؛ در سرگذشت شاهزاده مظفر و شاه اسماعیل دوم (حک : 984ـ985) و شاهزادگان دیگر؛ در سرگذشت سلطان محمد خدابنده (حک : 985ـ996)؛ در سرگذشت شاه‌عباس اول (حک : 996ـ1038)؛ در سرگذشت شاه صفی (حک : 1038ـ1052)؛ و در سرگذشت شاه عباس دوم (حک : 1052ـ1077). خاتمه کتاب نیز در شرح حال شاه سلیمان اول صفوی (حک : 1077ـ1105) است (رجوع کنید به واله اصفهانی، 1372ش، ص 2ـ5، پیشگفتار محدث، ص چهارده). مطالب کتاب ذیل ایام سلطنت هر پادشاه براساس سال هجری قمری و بیشتر با فصل بهار و عید نوروز آغاز شده و معمولا نام ترکی سالها نیز آمده است. سپس، رویدادهای مهم آن سال، گاهی با ذکر روز و ماه، شرح داده شده و مؤلف هر کدام از پادشاهان صفوی را با یکی از القاب معروف آنها نام برده است (برای نمونه رجوع کنید به همان، ص 125، 325، 610).واله اصفهانی از منابع پیش از خود بهره برده و در بسیاری موارد، اثرش استنساخی از آن آثار است، به خصوص از نفحات‌الانس*، ظفرنامه یزدی، تاریخ عالم‌آرای عباسی*، فتوحات شاهی از ابراهیم امینی هروی*، صفوة‌الصفا*، حبیب‌السیر*، احسن‌التواریخ*، ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، عباسنامه، و به طور غیرمستقیم از خلاصة‌التواریخ، تألیف قاضی احمد منشیِ قمی* (واله اصفهانی، 1380ش، مقدمه نصیری، ص بیست‌وهفت؛ ریاض‌الاسلام، ص 245). واله اصفهانی در بیان حوادث عصر خویش از مشاهدات شخصی و شنیده‌هایش و اطلاعات درباری مدد گرفته است (ثواقب، ص 81). وی در تدوین اثرش از ذکر مآخذ و منابع خودداری کرده و از این‌رو به او انتقاد شده است (رجوع کنید به گلچین معانی، ج 2، ص 618). با این همه، این کار از ارزش کتاب نمی‌کاهد. خلدبرین علاوه بر دارا بودن اطلاعات تاریخی، مطالبی را به ذکر امیران، سادات، مشایخ، علما و هنرمندان اختصاص داده است (رجوع کنید به 1372ش، ص 5ـ 6، 305ـ322، 406ـ 485؛ همو، 1380ش، ص 317ـ367). واله اصفهانی با توجه به منصبش در امور دیوانی و علاقه به علم و هنر و دسترسی به منابع مورد نیازش، حوادث نزدیک به زمان خود را با تفصیل بیشتری نوشته و جانب‌داری وی از صفویه و نیروهای قزلباش آشکار است. نثر کتاب با توجه به شیوه نگارش آن دوره و اینکه مؤلف در شعر و ادبیات دستی داشته، کمی پیچیده و سنگین است. به مناسبتهایی نیز در جای جای کتابش سروده‌هایش را اضافه کرده است (برای نمونه رجوع کنید به 1372ش، ص 576، 745).از خلدبرین نسخه کاملی در یکجا دیده نشده است و هر بخشی از آن در کتابخانه‌ای است (همان، همان‌پیشگفتار، ص پانزده). روضه‌های ششم و هفتمِ خلدبرین را، میرهاشم محدث براساس نسخه‌ای به شماره 4176 در کتابخانه ملی ملک، در 1379ش چاپ کرد. وی حدیقه چهارمِ روضه هشتم را از روی نسخه شماره 252 کتابخانه مجلس شورای اسلامی، در 1372ش منتشر نمود. محمدرضا نصیری نیز حدیقه ششم و هفتم از روضه هشتم را با عنوان ایران در زمان شاه‌صفی و شاه‌عباس دوم، با استفاده از سه نسخه خطی در 1380ش به چاپ رساند (رجوع کنید به واله اصفهانی، 1380ش، همان مقدمه، ص سی‌ودوـ سی‌وسه).منابع :جهانبخش ثواقب، تاریخ‌نگاری عصر صفویه و شناخت منابع و مآخذ، شیراز 1380ش؛ احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران 1363ش؛ محمدیوسف واله اصفهانی، خلدبرین: ایران در روزگار صفویان، چاپ میرهاشم محدث، تهران 1372ش؛ همو، خلدبرین: حدیقه ششم و هفتم از روضه هشتم (ایران در زمان شاه‌صفی و شاه‌عباس دوم)، چاپ محمدرضا نصیری، تهران 1380ش؛Riazul Islam, Indo-Persian relations: a study of the Political and diplomatic relations between the MughulEmpire and Iran, [Tehran 1970].