خلخالی ملامحمدصالح

خلخالی، ملامحمدصالح، فرزند محمدسعید، از دانشمندان شیعی قرن دوازدهم در حوزه فقه، حکمت و عرفان. درباره شرح‌حال وی اطلاع چندانی در دست نیست. او اهل خلخال بوده و مدفنش نیز همانجاست (تربیت، ص 216؛ امین، ج 9، ص370؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات: الکواکب، ص 369). در تذکره‌ها، تاریخ ولادتش به تقریب 1095 ذکر شده‌است (برای نمونه رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، همانجا؛ منزوی، ج 2، ص 1246).فرزند ملامحمدصالح، سعید، صاحب تألیفات عدیده و مؤلف تذکرة‌الأفکار، و پسر سعید، آقاحسین، از فضلای خلخال بودند (تربیت، همانجا). از دوره تحصیل و استادان ملامحمدصالح در فقه و حکمت، مطلب چندانی ذکر نشده‌است، غالب سرگذشتنامه‌ها وی را از شاگردان ملامحمدصادق اردستانی (متوفی 1134) دانسته‌اند (برای نمونه رجوع کنید به آقابزرگ‌طهرانی، الذریعة، ج 13، ص 202، ج 21، ص 262؛ کحّاله، ج 10، ص 86). گاهی در منابع و تذکره‌ها، در شرح‌حال و آثار ملامحمدصالح، به اشتباه از احوال و آثار سیدصالح خلخالی فرزند محمد (متوفی 1306)، شارح مناقب یا دوازده امام محیی‌الدین ابن‌عربی (متوفی 638) و شارح فرائدالاصول شیخ‌مرتضی انصاری (متوفی 1281) گزارش کرده‌اند، در حالی‌که ملامحمدصالح شاگرد محمدصادق اردستانی* و سیدصالح شاگرد میرزا ابوالحسن جلوه* (متوفی 1314) بوده است (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ص250ـ251؛ امین، همانجا؛ آقابزرگ‌طهرانی، طبقات: نقباء، قسم 2، ص370، 885ـ886).درباره تاریخ وفات ملامحمدصالح تردید است. در برخی منابع، تاریخ وفات وی حدود سال 1134 ذکر شده (رجوع کنید به امین؛ کحّاله، همانجاها)، اما در بیشتر منابع 1175 آمده‌است (رجوع کنید به تربیت، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات: الکواکب، همانجا؛ همان: نقباء، قسم 2، ص 886؛ مشار، ج 3، ستون520؛ قس آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج 3، ص 301، که تاریخ تألیف التأملات‌العشرة را 1192 دانسته‌است).برخی از مهم‌ترین تألیفات وی عبارت‌اند از :1) شرح قصیده یائیه میرفندرسکی*، به زبان فارسی. به نظر می‌رسد، شرح ملامحمدصالح بر این قصیده، مهم‌ترین اثر وی باشد. این شرح را محمدحسین اکبری ساوی همراه دو شرح دیگر بر همین قصیده، یکی از محسن گیلانی (قرن سیزدهم) و دیگری از حکیم عباس دارابی شیرازی* (متوفی 1300)، در 1372ش به‌چاپ رساند. شرح ملامحمدصالح بر خلاف دو شرح دیگر، که به سبک فلسفه ملاصدرا و نزدیک به حکمت متعالیه* نگاشته شده‌اند، به مشرب فکری عرفا نزدیک‌تر است (رجوع کنید به داربی‌شیرازی، مقدمه آشتیانی). ملامحمدصالح در این اثر سعی کرده ابیات قصیده را براساس مبانی حکمت و عرفان اسلامی شرح کند. نوشته‌های او تا حدودی دوگانه به نظر می‌رسند. به این ترتیب که از یک سو، نحوه بیان و نیز اصطلاحات او به روش مشائیان می‌ماند (برای نمونه رجوع کنید به همان، شرح خلخالی، ص 202، 211ـ212) و از سوی دیگر، تأکیدش بر سیر و سلوک معنوی و انجام‌دادن ریاضات و مجاهدات نفسانی برای رسیدن به حقیقت، حاکی از گرایش اشراقی ـ عرفانی اوست (رجوع کنید به همان شرح، ص 193، 195، 203، 219). به‌ویژه اینکه او ابن‌سینا و فارابی را در نیل به حقیقت قاصر دانسته و در مواضع بسیاری از این شرح، تصریح کرده‌است که رسیدن به حقیقت و درک رموز خلقت، بدون ریاضت و مجاهده روحانی میسر نخواهد شد و در این راه علم رسمی فایده ندارد (همان، ص 196). او ضمن شرح ابیات، به برخی از آیات و احادیث و اشعار استناد کرده‌است. در برخی منابع این شرح به سیدصالح نسبت داده شده‌است (رجوع کنید به تربیت، ص10؛ آقابزرگ‌طهرانی، الذریعة، ج 7، ص 99). اما به عقیده آقابزرگ طهرانی (طبقات : نقباء، همانجا) انتساب آن به سیدصالح سهو قلم است.2) حاشیه بر الحکمة‌الصادقیة (همان: الکواکب، ص 369ـ370؛ همو، الذریعة، ج 6، ص 81ـ82؛ قائینی نجفی، ص 158). الحکمة‌الصادقیة تقریرات درس حکمتِ محمدصادق اردستانی در اصفهان است که حمزه گیلانی* (متوفی 1134) آن را جمع‌آوری کرده و ملااسماعیل خواجویی* (متوفی 1173) علاوه بر پاکنویس و تکمیل آن، مقدمه‌ای بر آن نگاشته‌است (آقابزرگ‌طهرانی، الذریعة، ج 7، ص 57ـ58). از حاشیه ملامحمدصالح دو نسخه باقی است (همو، طبقات: الکواکب، همانجا؛ نیز رجوع کنید به اوکتایی، ج 4، ص 73؛ قس همان، ج 4، ص 73، پانویس 2، که در آن، انتساب این حاشیه و کتاب التأملات‌العشرة به ملامحمدصالح، نادرست دانسته شده‌است). ملامحمدصالح در این کتاب، بارها به کتاب دیگرش التأملات‌العشرة ارجاع داده‌است.3) شرح حدیث عالم عُلوی. این حدیث منسوب به حضرت علی علیه‌السلام است. این شرح گزارشی عرفانی ـ فلسفی از حدیث مذکور است. او شرح عبدالرحیم دماوندی را بر این حدیث شرح قویمی ندانسته، از این‌رو خود به شرح آن مبادرت کرده‌است (آقابزرگ‌طهرانی، طبقات: الکواکب، ص 371؛ همو، الذریعة، ج 13، ص 202؛ درباره نسخه‌های این شرح رجوع کنید به حائری، ج 9، بخش 1، ص 301؛ فکرت، ص 333).4) الإبانة‌المرضیة در شرح مسئله وقت و قبله کتاب شرح لمعه که در 1313 در تهران به‌چاپ رسیده‌است.5) التأملات‌العشرة (آقابزرگ‌طهرانی، الذریعة، ج 3، ص 301؛ قائینی‌نجفی، همانجا).منابع :محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات اعلام‌الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران 1372ش؛ همان: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم 1ـ4، 1404؛ محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران: اساطیر، 1363ش؛ امین؛ عبدالعلی اوکتایی، فهرست کتب کتابخانه مبارکه آستان قدس رضوی، ج 1ـ5، مشهد 1305ـ1329ش؛ محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران 1314ش؛ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج 9، بخش 1، تهران 1346ش؛ عباس دارابی شیرازی، تحفة‌المراد: شرح قصیده میرفندرسکی، به ضمیمه شرح خلخالی و گیلانی، چاپ محمدحسین اکبری‌ساوی، ]تهران [1372ش؛ محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد 1369ش؛ علی‌فاضل قائینینجفی، معجم مؤلفی‌الشیعة، تهران 1405؛ عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران 1340ـ 1344ش؛ منزوی.