خلخالی، حسینبن حسن حسینی، از دانشمندان حنفیمذهب قرن دهم و یازدهم. کحّاله (ج 3، ص 221، 319) دوبار و با دو نام مختلف شرححال او را ذکر کرده است. درباره زندگی خلخالی (منسوب به خلخال) اطلاع چندانی در دست نیست. تاریخ ولادت وی در منابع ذکر نشده است. آقابزرگ طهرانی در الذریعة (ج 6، ص 41)، با توجه به زمان کتابت دو اثر وی، وفات او را بعد از 1024 دانسته است. با این همه، بیشتر منابع تاریخ وفاتش را 1014 ذکر کردهاند (برای نمونه رجوع کنید بهحاجیخلیفه، ج 1، ستون 888؛ بروکلمان،)ذیل(، ج 2، ص 591؛ قس حاجیخلیفه، ج 1، ستون 516، که وفات خلخالی را حدود 1030 ذکر کرده است).خلخالی نزد حبیباللّه باغنوی شیرازی* (متوفی 994) تحصیل کرد و با یوسفبن محمدجان قراباغی (متوفی بعد از 1030) همعصر بود (محبّی، ج 2، ص 122؛ تربیت، ص 116ـ117). از شاگردان وی باید از عبدالکریمبن سلیمانبن عبدالوهاب کورانی یاد کرد (رجوع کنید به محبّی، همانجا). خلخالی در مناظره و نقد، توانایی خاصی داشت (رجوع کنید به تربیت، ص 117). همچنین گفته شده که وی از برخی عقاید تشیع، همچون عصمت امامان علیهمالسلام، انتقاد کرده است (رجوع کنید به میرحامد حسین، ج 4، ص 266 و پانویس 2).وی در حوزههای گوناگون علوم اسلامی، همچون کلام، تفسیر، منطق، نجوم و نحو، صاحبنظر بوده و آثار متعددی از او به جا ماندهاست. از جمله آثار کلامی وی حاشیه بر شرح العقاید العضدیة است (رجوع کنید بهکحّاله، همانجا؛ زرکلی، ج 2، ص 235). وی این کتاب را در رد کتابی از یوسفبن محمدجان قراباغی نگاشت. قراباغی رساله دیگری در رد حاشیه خلخالی نوشت و خلخالی بر آن نیز ردیهای نگاشت. از این ردیه اخیر خلخالی نسخههای متعددی موجود است (رجوع کنید به تربیت، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 6، ص 125؛ همو، 1441، ص 166؛ المکتبةالازهریة، ج 3، ص150). آثار دیگر وی عبارتاند از: حاشیة علی رسالة اثبات الواجبِ دوانی (رجوع کنید به تربیت؛ بروکلمان، همانجاها؛ جبوری، ج 2، ص 143؛ قس محبّی، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 11، ص 11، که اثباتالواجب را از آثار او دانستهاند)، رسالة فی المبدأالاوّل و صفاته (رجوع کنید بهبغدادی، ج 1، ص 321؛ اردلان جوان، ج 1، ص 477) و حاشیه بر شرح تجرید (بروکلمان، همانجا).خلخالی، در باب منطق، حاشیهای بر شرح دوانی بر تهذیبالمنطقِ تفتازانی دارد که آن را برای فرزندش، برهانالدین محمد، نوشته است (رجوع کنید به حاجیخلیفه، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 6، ص 41؛ همو، 1411، همانجا).در تفسیر قرآن نیز حاشیةٌ عَلی اَنوارِالتنزیلِ بیضاوی را نوشته که نسخههای متعددی از آن موجود است (رجوع کنید به حاجیخلیفه، ج 1، ستون 192؛ آقابزرگ طهرانی، 1403؛ اردلان جوان، همانجاها؛ جبوری، ج 1، ص 93). حاشیةٌ عَلی حاشیةِ العصام علی تفسیرِ البیضاوی را نیز از آثار او دانستهاند (رجوع کنید بهمحبّی؛ کحّاله، همانجاها)؛ احتمالا ایندو نام از آنِ یک اثر است که در منابع با دو نام از آنها یاد شده است.آثار خلخالی در هیئت و نجوم عبارتاند از شرحالدائرة الهندیة فی تحقیقِ وَقتِالزَّوال فی تفسیر قوله تعالی «لِدُلُوکِ الشَّمسِ (اسراء: 78)»؛ و طریق معرفة وقتالزوال و سمتالقبلة بالأدلّة الهندسیة (زرکلی؛ بروکلمان، همانجاها).خلخالی همچنین در علم نحو شرحی بر کافیة ابنحاجب نگاشته است (رجوع کنید به بروکلمان؛ کحّاله، همانجاها).منابع :محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیفالشیعة، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات اعلامالشیعة: الروضة النضرة فی علماءالماة الحادیة عشرة، بیروت 1411/1990؛ علی اردلان جوان، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج 1، مشهد 1365ش؛ اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج 1، در حاجیخلیفه؛ محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران 1314ش؛ عبداللّه جبوری، فهرسالمخطوطات العربیّة فی مکتبة الأوقاف العامة فی بغداد، بغداد 1393ـ1394/1973ـ1974؛ حاجیخلیفه؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1999؛ عمررضا کحّاله، معجمالمؤلفین، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ]بیتا.[؛ محمدامینبن فضلاللّه محبّی، خلاصة الاثر فی اعیانالقرن الحادیعشر، ]قاهره[ 1284؛ المکتبةالازهریة، فهرسالکتب الموجودة بالمکتبة الازهریة، قاهره 1364ـ 1368/ 1945ـ1949؛ میرحامد حسین، خلاصة عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار، بقلم علی حسینی میلانی، قم 1404ـ1408؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden1943-1949, Supplementband,1937-1942.