خلجستان

خَلَجِستان، بخشی در شهرستان قم در استان قم، به مرکزیت شهر دستجرد. این بخش که در شمال و شمال‌غربی شهرستان قم قرار گرفته، مشتمل است بر دو دهستانِ دستجرد و قاهان و شهر دستجرد (رجوع کنید بهادامه مقاله).کوه میشی (بلندترین قله ح 091 ،2متر) در جنوب آبادی تینوج/ طینوج در دهستان دستجرد، و کوه سَلْمِستان (بلندترین قله ح 081 ،2متر) در شمال آبادی قاهان (مرکز دهستان قاهان)، هر دو جزو رشته‌کوههای مرکزی ایران‌اند و در این بخش امتداد دارند (رجوع کنید بهجعفری، ج 1، ص 324، 527). گردنه کُنْدرود در دو کیلومتری جنوب‌غربی آبادی احمدآباد، در دهستان دستجرد واقع است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 48، ص 72).رودهای فصلی بخش عبارت‌اند از: سولِقان به طول حدود 25 کیلومتر در دهستان قاهان، ریزابه رود قره‌چای؛ وِزْوا به طول حدود 26 کیلومتر در دهستان قاهان، ریزابه سولقان؛ رود دستجرد به‌طول حدود 30 کیلومتر؛ و مُرواریدَر به طول حدود 19 کیلومتر، که هر دو ریزابه کُنْدْرودِ طَغَرود هستند و در دهستان دستجرد جریان دارند (رجوع کنید به جعفری، ج 2، ص 228، 280، 448، 473).خلجستان ازگیا گل خطمی، گل کبود، خاکشیر، بابونه، شاتره، کاسنی، ریواس، پونه، شیرین‌بیان، کنگر، تلخه‌بیان و گونِ کتیرا دارد و از زیا روباه، خرگوش، گرگ، شغال، جوجه‌تیغی و از پرندگان تیهو و عقاب در آن یافت می‌شود. محصولات عمده آن گندم، جو، تره‌بار، یونجه و بنشن و از فراورده‌های باغی آن انگور، گردو، گلابی، سیب، گیلاس، زردآلو، انار و بادام است که مقداری از آنها صادر می‌شود. پرورش گوسفند، بز، گاو و طیور و زنبورداری و از صنایع‌دستی، قالی‌بافی در آن رایج است. این بخش دارای معادن باریت و مرمریت و گرانیت و آهن است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 48، ص 72ـ73، 147).اهالی بخش خلجستان شیعه دوازده امامی‌اند و به زبان فارسی و خلجی (رجوع کنید به خلج*) گفتگو می‌کنند (همان، ج 48، ص 9، 147). راه قم ـ تفرش از این بخش می‌گذرد.براساس سرشماری 1385ش، جمعیت بخش خلجستان 534،9 تن ضبط شده است که 121 ،1تن آن (ح 12%) شهرنشین‌اند (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، ذیل «استان قم»).از لحاظ تقسیمات کشوری، در 1316ش خلجستان به مرکزیت دستجرد، یکی از بخشهای شهرستان قم و ساوه در استان شمال بود (رجوع کنید به ایران. قوانین و احکام، 1316ش، ص 71ـ72). در 1323ش، خلجستان با 79 آبادی به صورت دهستان و دستجرد به‌عنوان بخش و جزو شهرستان قم (قم و محلات) در تابعیت استان دوم بود (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج 1، ص 28، 294ـ295). در حدود 1330، خلجستان جزو استان مرکزی بود (رجوع کنید به رزم‌آرا، ج 1، ص 89). در 1355ش، بخش خلجستان با سه دهستان دستجرد، قاهان و راهْجِرْد غربی جزو شهرستان تفرش، در استان مرکزی بود (رجوع کنید بهایران. وزارت کشور، 1355ش، ذیل «استان مرکزی»). مجددآ در تقسیمات کشوری 1365ش، خلجستان با دو دهستان قاهان و دستجرد در تابعیت شهرستان قم قرار گرفت و جزو استان تهران شد (رجوع کنید به همو، 1365ش، ذیل «استان تهران»). با تشکیل استان قم، در فروردین 1375 بخش خلجستان در شهرستان قم ایجاد گردید (رجوع کنید به ایران. قوانین و احکام، 1376ش، ص 69ـ70).آثار تاریخی و قدیمی بخش خلجستان عبارت‌اند از: بقعه‌ای مشهور به بقعه علمدار، ظاهرآ متعلق به سده دوم، در آبادی کِیاب، در 79 کیلومتری مغرب شهر قم که به اظهار اهالی محل، این مقبره متعلق به محمدبن ابراهیم‌بن مالک‌اشتر نخعی است؛ مقبره شاهزاده عاقب در آبادی بَنابَر، در 66 کیلومتری مغرب قم؛ مقبره شاهزاده جعفر در آبادی گیو (رجوع کنید به ادامه مقاله)، در چهار کیلومتری مشرق شهر دستجرد، که مدفن فرزند امام موسی‌کاظم علیه‌السلام و بنای آن متعلق به سده ششم است؛ گنبد شاهزاده هادی‌بن امام کاظم در آبادی جِمِزْقان، در 67 کیلومتری شمال‌غربی شهر قم (در کتیبه امامزاده، شاهزاده هادی از احفاد امام سجاد علیه‌السلام معرفی شده است)؛ روی پایه‌های دو صندوق منبت این امامزاده تاریخِ 947 حک شده است؛ گنبد شاهزاده زکریابن امام کاظم در آبادی عیسی‌آباد، در سه کیلومتری جنوب‌شرقی شهر دستجرد، که کتیبه‌های منبت آن از آثار دوره صفوی (حک : ح 906ـ1135) است (فیض قمی، ج 2، ص 199ـ202، 205ـ208، 212ـ213).برخی از آبادیهای بخش خلجستان قدیمی‌اند، از جمله آبادی گیو، در ارتفاع حدود 670 ،1متری که سابقه آن به پیش از اسلام می‌رسد (فقیهی، ص190) و گفته شده که گیو آن را ساخته است (اعتمادالسلطنه، ج 4، ص 2311)؛ آبادی طینوج، در پنج کیلومتری جنوب‌شرقی شهر دستجرد، که در دوره ناصری (1264ـ1313) از قرای بزرگ و حاکم‌نشین خلجستان محسوب می‌شد و بیشتر ساکنان آن سادات بودند و زائران قم از این قریه عبور می‌کردند، همچنین معبر خوزستان و لرستان و دیگر ولایات عراق (عراق عجم*، و جبال*) بود (همان، ج 4، ص2310)؛ آبادی آمِرِه، در نه کیلومتری جنوب‌غربی شهر دستجرد، که اعتمادالسلطنه در دوره ناصری آن را در یک فرسخی آشتیان در میان کوه ذکر کرده و گفته است در گذشته دارای دویست خانوار بوده که به‌سبب درگیری و نزاع با یکدیگر، مهاجرت کردند (رجوع کنید به ج 4، ص 2311).پیشینه. نام خلجستان از طوایف خلج ساکن در این ناحیه اخذ شده است (رجوع کنید به فقیهی، همانجا). به نظر می‌رسد نام قدیمی آن جِهْرود بوده و پس از ساکن شدن طوایف خلج به خلجستان تغییر یافته است. در منابع جدید جغرافیایی، نام جهرود به عنوان واحد تقسیماتی دیده نمی‌شود. در سده چهارم، از طسوجِ جهرود یاد شده است (رجوع کنید به قمی، ص 119). در سده هشتم حمداللّه مستوفی (ص 63) جهرود را یکی از چهار ناحیه ولایت ساوه با 25 پارچه آبادی دانسته است. در زمان ناصرالدین‌شاه، خلجستان مشتمل بر پنج بلوک، از جمله جهرود، بود. جهرود بلوکی ییلاقی، با میوه‌های ممتاز از جمله انگور، زردآلو، بادام، گردو، گوجه و گیلاس بود که بیشتر در قم به فروش می‌رسید. طول بلوک جهرود هشت فرسخ بود. این بلوک حدود سی آبادی و مزرعه داشت (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ج 4، ص2310ـ2311).در نیمه اول سده چهاردهم، از خلجستان به دو صورت بلوک خلجستان و ولایت خلجستان یاد شده است. در این زمان، خلجستان به سبب وجود اشرار چپاولگر مانند محمدآقای شنگلی و آزادخان ناامن بود (رجوع کنید به اسناد ساوه، ص 37ـ40، 47، 364ـ365، 412ـ413).در منابع دوره پهلوی (حک : 1304ـ1357ش)، خلجستان ناحیه‌ای ذکر شده است که معدن فیروزه و مراتع خوب دارد و مسکن ایلات خلج است و اهالی آن به فارسی و گویش خلجی گفتگو می‌کنند. همچنین گفته شده است که تاریخ برخی مساجد آن به چهارصد سال قبل می‌رسد (رجوع کنید به کیهان، ج 2، ص 396، ج 3، ص 42؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج 1، ص 291).شهر دستجرد، مرکز بخش خلجستان. این شهر در ارتفاع 740،1 متری، در حدود 75 کیلومتری مغرب شهر قم، بر سر راه اصلی قم ـ تفرش قرار دارد. دستجرد در دره‌ای نسبتآ باز قرار گرفته و از شمال با کوه مامازر (بلندترین قله ح 024 ،2متر)، از شمال‌شرقی با کوه پایین (بلندترین قله ح 876 ،1متر)، و از جنوب‌شرقی با کوه میشیل (بلندترین قله ح 100 ،2متر) احاطه شده است. رود دستجرد از وسط شهر، و رود مرواریدر از پنج کیلومتری شمال آن می‌گذرد. بالاترین دمای آن ْ39 در اواخر مرداد و بیشترین برودت آن ْ5ر15- در اواخر دی تا اوایل بهمن و میانگین بارش سالانه آن 4ر202 میلیمتر ضبط شده است (رجوع کنید به سازمان هواشناسی کشور، ص 517).دستجرد با راه اصلی به طول 25 کیلومتر به تفرش و از طریق سه راهی سلفچگان، به قم، دلیجان و اراک مرتبط می‌شود.دستجرد در آذر 1379 به شهر و مرکز بخش خلجستان بدل شد (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور، معاونت سیاسی ،ذیل «استان قم»). در سرشماری 1385ش جمعیت شهر 1121 تن بوده است (رجوع کنید بهمرکز آمار ایران، همانجا).دستجرد که به‌صورت دستگرد نیز ضبط شده است (رجوع کنید بهکیهان، ج 2، ص 396)، معرّب دستگرد یا دستکرد است (افضل‌الملک، ص 233؛ نیز رجوع کنید به دهگان و هدائی، ج 1، ص 137؛ پانویس 1). در 378، محمدبن حسن قمی در تاریخ قم (همانجا) از دستجرده در طسوجِ جهرود یاد کرده است. این دستجرد را نباید با دستجرد دیگری که امروزه به‌نام دَستگِرد، از دهات دهستان فُرْدو، در بخش نوفل لوشاتو (در شهرستان قم) محسوب می‌شود، یکی دانست (برای اطلاعات بیشتر در این باره رجوع کنید به کتابچه تفصیل حالات و املاک و مستغلات و قنوات و بلوکات دارالایمان قم، ص 151؛ افضل‌الملک، ص 233ـ234، که آن را از بلوک قهستان ذکر کرده است).به نوشته رزم‌آرا (ج 1، ص 89)، دستجرد قصبه‌ای بود با جمعیت دو هزار تن، و غلات و میوه و پنبه در آن کشت می‌شد و از صنایع‌دستی گیوه‌بافی در آن رواج داشت.به‌نظر می‌رسد حسن‌بن علی‌بن حسن دستجردی، از فقهای سده ششم، به همین دستجرد منسوب باشد (اردبیلی، ج 1، ص 209؛ آقابزرگ طهرانی، ص 63؛ مدرسی طباطبائی، ج 2، ص 189).منابع :محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الثقات العیون فی سادس القرون، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت 1392/1972؛ محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت 1403/1983؛ اسناد ساوه، به‌کوشش غلامرضا جوادی، تهران: جهاد دانشگاهی شهید بهشتی، 1385ش؛ اعتمادالسلطنه؛ غلامحسین افضل‌الملک، تاریخ و جغرافیای قم، ]تهران ? 1396[؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال 1316، تهران: روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران، ?] 1316ش[؛ همو، مجموعه قوانین سال 1375، تهران: روزنامه رسمی کشور، 1376ش؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران 1355ش؛ همو، فهرست واحدهای تقسیمات کشوری تا پایان شهریورماه 1365، تهران 1365ش؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج 1، تهران 1329ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب؛ محمدابراهیم دهگان و ابوتراب هدائی، تاریخ اراک، اراک ?] 1329ـ1330ش[؛ رزم‌آرا؛ سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی : 76ـ 1375، تهران 1378ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :48 قم ـ اراک، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1374ش؛ علی‌اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم: بخش اول ازتاریخ جامع قم، قم 1378ش؛ عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، قم 1349ـ1350ش؛ حسن‌بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ترجمه حسن‌بن علی قمی، چاپ جلال‌الدین طهرانی، تهران 1361ش؛ کتابچه تفصیل حالات و املاک و مستغلات و قنوات و بلوکات دارالایمان قم، در قم‌نامه: مجموعه مقالات و متون درباره قم، ]گردآوری [حسین مدرسی طباطبائی، قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، 1364ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1310ـ1311ش؛ حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، قم 1355ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1385 نتایج تفصیلی کل کشور، 1385ش.Retrieved Apr. 12.2010, from http://www.sci.org.ir/ portal/faces/public/census85/census85.natayej/census85.rawdata;نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 000،500،1:2، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، 1379ش؛ نقشه جمهوری اسلامی ایران : براساس تقسیمات کشوری، مقیاس000،600،1:1، تهران: گیتاشناسی، 1383ش.