خلال ابوبکر احمدبن محمدبن هارون

خلّال، ابوبکر احمدبن محمدبن هارون، عالم و فقیه حنبلی قرن سوم و یکی از مهم‌ترین تدوین‌کنندگان آرای فقهی ـ کلامی احمدبن حنبل. او احتمالا در 234 یا کمی پیش از آن در بغداد به دنیا آمد (رجوع کنید به ذهبی، ج 3، ص 786). از نحوه زندگی و رشد ابوبکر خلال اطلاع چندانی در دسترس نیست. او از سعدان‌بن نصر، محمدبن عَوف حِمْصِی، حسن‌بن عَرَفه و کسان دیگر سماع حدیث کرده است (رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج 6، ص 300؛ ابن‌ابی‌یعلی، ج 3، ص 24). مهم‌ترین استاد ابوبکر خلال، ابوبکر احمدبن محمد مروزی است که خلال تا هنگام وفات او، در مجلس درسش حاضر بوده است (رجوع کنید به ابن‌ابی‌یعلی، همانجا).مهم‌ترین اقدام خلال جمع‌آوری و روایت مجموعه‌های مختلف از آرا و سخنان احمدبن حنبل ــمعروف به المسائلــ است که شاگردان مختلف احمدبن حنبل تدوین کرده‌اند. او بخش مهمی از المسائل را در کتاب خود الجامع گردآوری کرده است. ابوبکر خلال فهرست این افراد را در کتاب طبقات ذکر کرده‌است که ابن‌ابی‌یَعلی (متوفی 526) تقریبآ تمام اسامی این افراد را در طبقات‌الحنابلة آورده است (رجوع کنید به برای نمونه، ج 1، ص 51، 93، 106، ج 2، ص 50، 52، 63، 74). ابن‌ابی‌یعلی همچنین فهرست برخی از این افراد را در شرح‌حال ابوبکر خلال آورده و در ادامه اشاره کرده که ذکر تمام اسامی دشوار است (رجوع کنید به ج 3، ص 24). ابوبکر خلال برای جمع‌آوری و روایت مسائل شاگردان احمدبن حنبل به بخشهای مختلف مناطق اسلامی ــکه شاگردان احمدبن حنبل در آن اقامت داشته‌اندــ سفر کرده است. ابوبکر خلال در کتاب طبقات خود به برخی از این سفرها اشاره کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن‌ابی‌یعلی، ج 2، ص 63ـ64، 74). وی در این سفرها با برخی از جمله اسماعیل‌بن اسحاق ثقفی، یوسف‌بن موسی قَطّان‌الحَربی، محمدبن یحیی کَحَّال و حَرب‌بن اسماعیل کرمانی دیدار کرده است (رجوع کنید به همان، ج 3، ص 24).خلال در مسجد مهدی (یکی از مساجد مهم اهل حدیث در بغداد) حلقه درس داشته است (رجوع کنید به همان، ج 3، ص 27). ابوالحسین محمدبن مظفر و حسن‌بن یوسف صیرفی از کسانی بوده‌اند که از ابوبکر خلال سماع حدیث کرده‌اند (رجوع کنید به همان، ج 3، ص 25). همچنین به گزارش سمعانی (ج 2، ص 278) ابوسعیدبن عبدویه (متوفی 380) نیز از افرادی بوده که از ابوبکر خلال حدیث نقل کرده است. مشهورترین شاگرد ابوبکر خلّال، ابوبکر عبدالعزیزبن جعفر مشهور به غلام خلّال*، است. ابوبکر خلال در 311 در بغداد درگذشت. او را در کنار قبر استادش ابوبکر مروزی و پایین مزار احمدبن حنبل به خاک سپردند (خطیب بغدادی، ج 6، ص 302؛ ابن‌ابی‌یعلی، ج 3، ص 27).خلال در تدوین آرای اعتقادی اهل‌حدیث نقش بسزایی داشته است و دیگر عالمان اهل حدیث پس از او بارها از آثارش بهره گرفته‌اند (خلال، ج 1، مقدمه زهرانی، ص 35؛ برای نمونه رجوع کنید به ابن‌تیمیه، ج 1، ص 66، 68ـ71، ج 2، ص 23ـ25، 115ـ 119، ج 6، ص 260؛ ابن‌عماد، ج 2، ص 261). با این حال بخشی از آثار او امروز موجود نیست (د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). از جمله آثار ابوبکر خلال الجامع علوم احمد است که اثری مفصّل و فقهی (رجوع کنید به ابن‌عماد، همانجا)، برگرفته از المسائل بوده است. هنری لائوستضمن اشاره به کتاب الجامع و اهمیت آن، نسخه‌ای را که خود از کتاب دیده، بخشی از کتاب الجامع معرفی کرده است (رجوع کنید به د. اسلام، همانجا). ظاهرآ این اثر تا قرن هشتم به طور کامل موجود بوده و ابن‌تیمیه و ابن‌قیّم به کرات از آن نقل قول کرده‌اند (همانجا). در عین حال گفته‌های برخی نویسندگان متأخر حنبلی چون ابراهیم‌بن محمد مشهور به ابن‌مُفلح حنبلی (متوفی 884؛ ج 1، ص 167) را درباره رواج و وجود آثار ابوبکر خلال، نباید دلیل بر وجود آثار وی تا قرن نهم دانست، زیرا این نویسندگان اطلاعات خود درباره ابوبکر خلال را به تمامی از طبقات الحنابلة ابن‌ابی‌یعلی اخذ کرده‌اند. در این نسخه نسبتآ کهن، عنوان کتاب المسند من مسائل احمدبن حنبل آمده است. عطیه زهرانی این نسخه را با عنوان السنة به چاپ رسانده است. برخلاف نظر زهرانی، نام صحیح این کتاب، همان‌گونه که لائوست گفته است، باید همان الجامع باشد. مهم‌ترین دلیل این مدعا عبارتی است از ابوبکر خلال در ضمن این کتاب (ج 1، ص 224) که براساس آن کتاب السنة اثری جز کتاب مذکور است. آنچه باعث شده تا زهرانی این نسخه را کتاب السنة ابوبکر خلال بداند، برخی نقل قولها از این کتاب در آثار بعدی اهل حدیث است که در این نقل قولها، عنوان کتاب السنة آمده است. هر چند نقل قولهایی نیز از کتاب السنة در این آثار هست که در متن فعلی نیامده است (رجوع کنید به خلال، ج 1، همان مقدمه، ص 44ـ45). در هر حال مشترک بودن برخی مباحث کتاب‌الجامع با السنة امر شگفتی نیست و طبیعی است که مطالب فراوانی از این دو اثر یکسان باشد. این احتمال نیز چندان بعید نیست که کتاب الجامع، بعدها السنة نامیده شده باشد. عبدالعزیزبن جعفر، تکمله‌ای بر کتاب الجامع با عنوان زادالمسافر نگاشته است (د.اسلام، همانجا؛ نیز رجوع کنید به ابن‌ابی‌یعلی، ج 3، ص 214). زهرانی نخست سه جز کتاب السنة را در ریاض 1410/1989 به چاپ رساند و دو جزء دیگر را همراه با سه جزء نخست به طور کامل در ریاض به سال 1415/1994 منتشر کرد. این کتاب برای شناخت آرا و عقاید اهل حدیث با توجه به قدمت آن اهمیت فراوانی دارد (رجوع کنید به اهل حدیث*). ویژگی کتاب السنة نقل رساله مفصّلی در نقد و رد آرای گروهی از پیروان جهم‌بن صفوان است که مشتمل برنامه ابوبکر خلال به مشایخ اهل حدیث در بغداد و پاسخهای آنها به این نامه است (رجوع کنید به ج 1، ص 224ـ266). در این نامه بر تفسیر تشبیهی عبارت «مقام محمود» در آیه 79 سوره اسراء برخلاف نظر تنزیهی جهم‌بن صفوان تأکید شده است. بخش اعظمی از این رساله، احادیثی به نقل از ابوبکر مروزی است (رجوع کنید به ج 1، ص 245ـ264).دیگر آثار ابوبکر خلال عبارت‌اند از: الأمر بالمعروف و النهی عن‌المنکر که سزگین (ج 1، ص 513) آن را بخشی از کتاب الجامع دانسته است (برای چاپهای مختلف آن رجوع کنید به د. ا. د. ترک، ذیل مادّه). الحَثُّ علی‌التجارةِ و الصناعةِ و العَمَلِ و الانکارُ علی مَنْ یَدّعی التَّوکلَ و تَرَکَ العملِ و الحُجَّةُ علیهم (برای نسخ خطی آن رجوع کنید به سزگین، همانجا)؛ کتاب العِلم؛ کتاب العِلَل؛ طبقات اصحاب احمدبن حنبل در شرح‌حال شاگردان احمدبن حنبل که مورد استفاده ابن‌ابی‌یعلی در طَبَقاتُ الحَنابلة بوده (رجوع کنید به سطور قبل) و بخشی از آن نیز در نسخه‌ای خطی باقی است (رجوع کنید به سزگین، همانجا)؛ تفسیرالغریب (تفسیر غریب‌القرآن)؛ و الأَدَب و أخلاق احمدبن حنبل (ابن‌ابی‌یعلی، ج 3، ص 24). همچنین محمد سیدبَسْیونی زغلُول اثری با عنوان کتابالوَرَع منتشر کرده (بیروت 1409/1988) و آن را منتسب به ابوبکر خلال دانسته که ناشی از بی‌دقتی او در ضبط درست نام مؤلف این کتاب است. اثر منتشر شده در حقیقت از آنِ ابوبکر احمدبن محمدبن حجاج‌بن عبدالعزیز مروزی، استاد خلال، است. البته بسیونی (رجوع کنید به مروزی، مقدمه، ص 5) تاریخ وفات مؤلف را همان سال وفات مروزی آورده است. در سلسله سند روایت کتاب (ص 7) نیز نام مؤلف ابوبکر احمدبن محمد مروزی آمده است.منابع :ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض 1419/1999؛ ابن‌تیمیه، درء تعارض‌العقل و النقل، چاپ محمد رشاد سالم، ]ریاض[ 1399ـ1403/1979ـ1983؛ ابن‌عماد؛ ابن‌مفلح حنبلی، المقصد الارشد فی ذکر اصحاب الامام احمد، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض 1410/1990؛ خطیب بغدادی؛ احمدبن محمد خلّال، السنّة، چاپ عطیه زهرانی، ریاض 1410/1989؛ محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ، حیدرآباد، دکن 1388ـ 1390/ 1967ـ1970؛ سمعانی؛ احمدبن محمد مروزی، کتاب‌الوَرَع، چاپ محمد سیدبسیونی زغلول، بیروت 1409/1988؛EI2, s.v. "Al-khallal" (by H. Laoust); Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967- ;TDVIA, s.v. "Hallal, Ebu Bekir" (by SukruOzen).