خلاصة التواریخ(۱)

خلاصة‌التواریخ(1)، کتابی به فارسی، درباره تاریخ سلسله‌های مسلمان هند، تألیف سوجان رای بَهنداری در قرن دوازدهم. این کتاب مشهورترین تألیف مورخان هندو در دوره بابریان* هند است. سوجان رای در شهر بتاله* در بخش گورداسپور در پنجاب به دنیا آمد (رجوع کنید به ظهورالدین احمد، ج 2، ص 256). اجداد او دبیر بودند و عمویش، میرآنند، که استاد او نیز محسوب می‌شد، از منشیان دستگاه راجا بهاری مل (صاحب دیوان شاهزاده داراشکوه*) بود (ظهورالدین احمد، ج 2، ص 266؛ محمد عبداللّه، ص 59ـ60). احتمالا سوجان در دربار داراشکوه دبیری و منشیگری را آغاز کرد (رجوع کنید به بهنداری، ص 6؛ آفتاب‌اصغر، ص 467)؛ او متبحر در فارسی، عربی، هندی و سنسکریت، خوشنویسی ممتاز، دبیری توانا و لایق و مردی دانشمند بود (ریو، ج 3، ص 907؛ هادی، ص 677).سوجان بعد از قتل داراشکوه در 1069، به مدت 22 سال ملازم نواب امیرخان عالمگیری شد و پس از رفتن نواب به کابل، سوجان از خدمات دیوانی دست شست و عزلت اختیار کرد. او جز خلاصة‌التواریخ، خلاصة‌الانشاء یا خلاصة‌المکاتیب را در 1105 تألیف کرد که در فن ترسل است (ظهورالدین احمد، ج 2، ص270). انصاری (ص 476) خلاصة‌السیاق را نیز به او منسوب کرده است.تألیف خلاصة‌التواریخ دو سال طول کشید و سوجان در چهلمین سال سلطنت اورنگ‌زیب (ح 1107)، آن را به پایان رساند (بهنداری، ص 8) اما در سالهای بعد نیز مطالبی بدان افزود، از جمله مطالبی درباره وفات اورنگ‌زیب در 28 ذیقعده 1118 (رجوع کنید به بهنداری، ص 65).خلاصة‌التواریخ به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود: بخش اول با ارزش‌ترین قسمت کتاب است. نویسنده در این قسمت به 27 کتاب به عنوان منابع و مآخذ کار خود اشاره کرده و سپس به تحلیل و بررسی هر کدام از آنها پرداخته است (رجوع کنید به همان، ص 6ـ8). در این بخش همچنین، آداب و رسوم هندوان و فرهنگ و علوم و باورها و مذهب آنها، جغرافیای هند و صوبه‌ها، محلات، شهرهای مهم، ساختمانها و معادن و شخصیتهای مهم هندو، محصولات و درآمد و مالیات هر صوبه ذکر شده است. بخش دوم کتاب به تاریخ را جاهای هندو از روزگاران قدیم تا زمان تسلط مسلمانان اختصاص دارد. این بخش با راجا جدهشتر شروع و به پتهو رای (یا پرتیهوی راج، متوفی 572) ختم می‌شود. بخش سوم، به تاریخ هند اسلامی اختصاص دارد و از روزگار سبکتگین غزنوی (حک : 366ـ387) تا زمان جلوس اورنگ‌زیب (1068) را دربرمی‌گیرد.سوجان، برخلاف شیوه مؤلفان مسلمان، کتاب را بدون حمد و نعت آغاز کرده است. او بخش بزرگی از کتاب را به تاریخ مشروح و مبسوط سلاطین هندویِ پیش از اسلام اختصاص داده و پس از آن، تاریخ سلسله‌های مسلمان پیش از مغولان هند را به اختصار آورده است. وی تاریخ امپراتوران مغول به‌جز شاه‌جهان را، مفصّل و مشروح ذکر کرده است. سوجان جنگها و منازعات بین اورنگ‌زیب و برادرانش بر سر جانشینی شاه‌جهان را به تفصیل شرح داده است. با وجود آنکه کتاب در سال چهلم سلطنت اورنگ‌زیب به پایان رسیده (بهنداری، ص 65)، از وقایع آن دوره حرفی در میان نیست که از ارزش تاریخی اثر کاسته است. منبع او برای ذکر میزان درآمد و مالیات صوبه‌ها، کتاب آئین اکبری اثر ابوالفضل علّامی بوده و در مواردی اطلاعات دوره خودش را نیز آورده است (همان، ص 7ـ8؛ ظهورالدین احمد، ج 2، ص 268).خلاصة‌التواریخ بسیار مورد توجه مورخان هندی و غربی قرار گرفته است و افراد مختلف ضمیمه‌های بسیاری به نسخه‌های آن افزوده‌اند (رجوع کنید به منزوی، ج10، ص 464).میرشیرعلی متخلص به افسوس*، شاعر اردوزبان، بیش از همه باعث شهرت خلاصة‌التواریخ شد. او بخش اول خلاصة‌التواریخ را به اردو ترجمه کرد. این ترجمه آزاد که آرایش محفل نام دارد، نخستین بار در 1223/ 1808 در کلکته چاپ شد و به عنوان نمونه‌ای عالی از نثر اردو مقبولیت بسیار یافت و بارها تجدید چاپ شد (هادی، ص 578؛ داوسون، ج 8، ص 6ـ7).خلاصة التواریخ را خان بهادر ظفرحسن‌خان در 1336/ 1918، در دهلی تصحیح و چاپ کرد. نسخه خطی این اثر در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است (رجوع کنید به دانش‌پژوه، ج 15، ص 4193). گفتنی است که از کتاب دیگری با همین نام، تألیف کلیان سینگ در قرن سیزدهم، نیز یاد شده است.منابع :آفتاب اصغر، تاریخ‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور 1364ش؛ نورالحسن انصاری، فارسی ادب، بعهد اورنگزیب، دهلی 1969؛ سوجان رای بَهنداری، خلاصة‌التواریخ، چاپ خان‌بهادر ظفرحسن‌خان، دهلی 1918؛ محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 15، تهران 1345ش؛ ظهورالدین احمد، پاکستان مین‌فارسی ادب، ج 2، لاهور 1974؛ سیدمحمدعبداللّه، ادبیات فارسی مین هندوؤن کاحصّه، لاهور 1967؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام‌آباد 1362ـ1370ش؛John Dowson, "[Review of] Khulasatu-t Tawarikh of Subhan Rai", in The history of India as told by its own historians: the Muhammadan period, edited from the posthumous papers of H. M. Elliot by John Dowson, vol.8, Lahour: Islamic Book Service, 1976; Nabi Hadi, Dictionary of Indo-Persian literature, New Delhi 1995; Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, London 1966.