خلاصة الافکار

خلاصة‌الافکار، تذکره عمومی در احوال و نمونه اشعار گروهی از شاعران فارسی‌زبان، نوشته ابوطالب تبریزی اصفهانی مشهور به لندنی (1166ـ1220)، نویسنده شاعر و جهانگرد ایرانی مقیم هند.از ابوطالب‌خان آثار متعددی برجای مانده است. خلاصة‌الافکار تذکره‌ای در شرح احوال 492 تن از شاعران متقدم و متأخر و معاصر مؤلف و حاوی یک مقدمه، 28 حدیقه و یک ذیل و یک خاتمه است که به ترتیب الفبایی مرتب شده و کل مجموعه آن مشتمل بر 31 جزء است (ابوطالب‌بن محمد اصفهانی، گ 1پ، گ 2ر). در مقدمه، مطالبی درباره سبب تألیف و شیوه کتاب آورده و آنگاه به شرح شرایط تذکره‌نویسی پرداخته است (رجوع کنید به همان، گ 6). در 28 حدیقه کتاب، سرگذشت 309 شاعر و در ذیل آن به احوال 160 سراینده و در خاتمه به ذکر احوال خود و 23 شاعر معاصر که همنشین وی بوده‌اند پرداخته است (یوسفی، ج 2، ص 43؛ گلچین معانی، ج 1، ص 564). متن کتاب با احوال ابوسعید ابوالخیر (متوفی 440) آغاز می‌شود و با سرگذشت محمدیوسف جرفادقانی خاتمه می‌یابد. ذیل با احوال ادهم کاشانی (متوفی 969) شروع می‌شود. نخستین کسی که در خاتمه به شرح‌حالش پرداخته، میر محمدحسین ــحامی او در نگارش کتاب ــ است و در آخر آن به طور مشروح زندگی خود و نیاکانش را گزارش داده است (نقوی، ص 483ـ484؛ نیز رجوع کنید به گلچین معانی، همانجا).نویسنده درباره سبب تألیف کتاب، در مقدمه می‌گوید که از اوایل زندگی تا موقع تألیف این کتاب که چهل ساله بوده کتابهای بسیاری را مطالعه کرده و چون به شعر علاقه بیشتر داشته، تصمیم به تألیف کتابی در تذکره شاعران گرفته است. وی در 1202 از لکهنو به کلکته رفت و در آنجا با یکی از دانشمندان و ادیبان آن شهر به نام میرمحمدحسین آشنا شد. میرمحمدحسین مؤلف را ترغیب کرد تا ریاض‌الشعرای واله داغستانی را تلخیص و مطالب سست و بی‌پایه آن را حذف کند، اطلاعات ضروری بر آن بیفزاید و تذکره جدیدی تألیف کند. لیکن ابوطالب‌خان به جز ریاض‌الشعرا از برخی منابع دیگر چون سرو آزاد، مآثرالکرام و دیگر تذکره‌های مشهور هم استفاده برد و به این ترتیب خلاصة‌الافکار تهیه و تدوین شد (ابوالطالب‌بن محمد اصفهانی، گ 1ر؛ نیز رجوع کنید به نقوی، ص 482ـ483). ابوطالب‌بن محمد اصفهانی (گ 4ر) در مورد دلیل استفاده از برخی تذکره‌ها نقل می‌کند که چون دیوان برخی شاعران مانند رودکی و اسدی طوسی در هند کمیاب است ناچار به استفاده از تذکره‌هایی دیگر شده است.بخش معاصران مؤلف مفیدترین قسمت کتاب است. در بخشهای دیگرِ این اثر اشتباهاتی به چشم می‌خورد که گلچین معانی (ج 1، ص 568ـ570) برخی از آنها را یادآور شده است.ابوطالب خان در نگارش این کتاب از همه قِسم شعر و نثر انتخاب کرده، لیکن از مثنوی ابیات بیشتری برگزیده و بدین ترتیب تشخیص بهترین سروده‌ها را آسان کرده است. گزیده اشعاری که از هر صاحب ترجمه نقل‌کرده، در مقایسه با بسیاری از تذکره‌ها زیاد است، چنان‌که شرح‌حالها گاه در میان اشعار به چشم نمی‌آید و گاه آنچه را که از آثار منثور و مکاتیب صاحب ترجمه یافته است، نقل می‌کند (همان، ج 1، ص 564). ابوطالب‌بن محمد اصفهانی (گ 1پ، گ 3ر) نقل می‌کند که مطالعه آثار نویسندگان به قصد گلچین کردن از آنها، 25 سال طول کشیده است.گرچه تراجم در این کتاب مختصر است، لیکن مؤلف در همه جا سال درگذشت شاعران را درج و آثار آنان را به دقت معرفی کرده است. مفصّل‌ترین شرح‌حالها، همان بخش آخر کتاب در مورد شعرای معاصر مؤلف و دوستان و نزدیکان اوست (نقوی، ص 486ـ487). ابوطالب‌خان به سرودن قطعات مادّه‌تاریخ* علاقه‌مند بود و در تذکره خود بسیاری از این‌گونه سروده‌ها را گرد آورد. او به مردم هند انتقاداتی داشت و برخی از این موارد را، ضمن شرح‌حال کسانی چون آزاد، یادآور شد (همان، ص 487). گلچین معانی (ج 1، ص 566ـ570) ــچنان‌که روش اوست ــ در باب این تذکره مطالب و نکات انتقادی بیان داشته و آن را اثری بی‌اعتبار و مؤلف را بی‌مایه خوانده است.خلاصة‌الافکار تاکنون به چاپ نرسیده، یکی دو قسمت آن برای نمونه در تاریخ تذکره‌های فارسی گلچین معانی (ج 1، ص 570ـ572) درج شده، لیکن چند نسخه خطی خوب و مضبوط از آن در دست است، از جمله: 1) نسخه شماره 1306 کتابخانه مجلس شورای اسلامی شماره 2، این نسخه زیبا و بدون غلط، مجموعه‌ای از این آثار ابوطالب‌خان است:الف) خلاصة‌الافکار؛ ب) رساله در بیان حکمت عملی یا علم‌اخلاق؛ ج) رساله در مصطلحات موسیقی؛ د) رساله کافی فی علم‌العروض و القوافی؛ ه ) رساله مختصر در فنون خمسه طب؛ و) لب‌السیر و جهان‌نما در چهار باب.2) نسخه کتابخانه ملک به شماره 4303 که در 25 رجب 1240 کتابت شده، حاوی 387 برگ و تقریبآ مشابه نسخه معرفی شده قبلی است (رجوع کنید به افشار و دانش‌پژوه، ج 2، ص 226ـ227).3) نسخه خطی کتابخانه دیوان هند.افزون بر این، چند نسخه خطی دیگر خلاصة‌الافکار در کتابخانه‌های بودلیان، بانکی‌پور، و دانشگاه لاهور محفوظ است (گلچین معانی، ج 1، ص 566؛ نقوی، ص 488ـ489).منابع :ابوطالب‌بن محمد اصفهانی، خلاصة‌الافکار، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش 4303؛ ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، ج 2، تهران 1354ش؛ احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران 1348ش؛ علیرضا نقوی، تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران 1343ش؛ غلامحسین یوسفی، دیداری با اهل قلم: درباره بیست کتاب نثر فارسی، تهران 1370ش.