خفر

خَفْر، بخشی در شمال شهرستان جهرم* در استان فارس به مرکزیت شهر بابْاَنار.بخش خفر مشتمل است بر پنج دهستان به نامهای خفر (به مرکزیت بابْاَنار)، راهْگان (به مرکزیت تادَوان/مادوان)، سِفیدار (به مرکزیت اسماعیل آباد)، علی آباد (به مرکزیت علی آباد) و گلْ برنجی (به مرکزیت گل برنجی) و دو شهر خاوران و باب انار (مرکز بخش رجوع کنید به ادامه مقاله). شهر خفر که در حدود دو کیلومتری شمال غربی باب انار واقع شده از قدیم ترین آبادیهای آن است.بیشتر آبادیهای بخش در دشت قرار دارند (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، ۱۳۷۶ش، ص ۲ـ۱۰). در بخش خفر رشته کوه های کوچکی که جزو رشته کوه زاگرس جنوبی اند، عمدتآ در جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی امتداد دارند (برای برخی از مهم ترین کوهها و رشته کوههای بخش رجوع کنید به جعفری، ج ۱، ص ۸۰، ۲۶۵، ۳۱۷، ۳۱۹، ۴۶۶ـ۴۶۷). غار تادوان واقع در ۱۲۰ کیلومتری جنوب شرقی شیراز و حدود سه کیلومتری شمال غربی آبادی تادوان و غار راه راستی واقع در حدود ۲۱ کیلومتری جنوب غربی شهر باب انار از مهم ترین غارها در این بخش و دشت ستولون (در حدود سه کیلومتری جنوب غربی آبادی تادوان) از دشتهای مهم میان کوهی در بخش خفرند (معرفت، ص ۵۰۵؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۱۱۲، ص ۱۶، ۲۲). همچنین گردنه های کشگر، ترک سلویه و افرا و تنگ گردوئی و تنگی نزدیک تادوان در این بخش قرار دارند (فرصت شیرازی، ج ۲، ص ۶۷۳؛ جعفری، ج ۱، ص ۳۴۸ـ۳۴۹؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۱۱۲، ص ۱۶، ۹۴). معدن گچ در حدود ۲۸ کیلومتری جنوب شرقی شهر باب انار از معادن بخش است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۱۱۲، ص ۸۷). رود دائمی قَرِه آغاج (از سرشاخه های اصلی رود مند/ موند) اراضی بخش را آبیاری می کند و موجب سرسبزی و آبادانی آن می شود، به گونه ای که اهالی به این بخش «بهشت جهرم» می گویند (کرمی، ج ۱، ص ۹؛ نیز رجوع کنید به جعفری، ج ۲، ص ۴۵۲؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۱۱۲، ص ۵۱).محصولات مهم بخش، گندم، جو و برنج است و از فراورده های باغی بادام، انار، گردو، توت، سیب، زردآلو، مرکّبات و خرما دارد. در بعضی آبادیهای بخش، پرورش زنبور عسل رونق دارد. از صنایع دستی، فرش بافی در آن رایج است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۱۱۲، ص ۳، ۱۶، ۲۳، ۵۱، ۷۷، ۹۴، ۱۰۲).از لحاظ تقسیمات کشوری، در ۱۳۲۳ش، خفر دهستانی (به مرکزیت آبادی خفر) در شهرستان شیراز از استان هفتم (فارس) بود (ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج ۲، ص ۲۴۷، ۲۵۸). با جدا شدن بخش جهرم از فسا در ۱۳۲۳ش، بخش خفر در شهرستان جهرم تشکیل شد (ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان ۱۳۱۶، ص ۲۱ـ ۲۲؛ نیز رجوع کنید به رزم آرا، ج ۷، ص ۸۹). در ۱۳۶۱ش، خاوران شهر شد و در ۱۳۶۶ ش پنج دهستان کنونی در ترکیب بخش قرار گرفتند (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، ذیل «استان فارس»).طبق سرشماری ۱۳۸۵ش، جمعیت بخش خفر ۱۹۹ ،۴۲ تن است (مرکز آمار ایران، ۱۳۸۵ش، ذیل «استان فارس»). خاوران بزرگ ترین شهر این بخش به شمار می رود و در سرشماری همین سال بالغ بر پنج هزار تن جمعیت داشته است (همانجا). اهالی بخش به فارسی (با لهجه محلی) و ترکی سخن می گویند (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۱۱۲، ص ۵۱). مُخَک و تادوان از آبادیهای قدیم آن به شمار می روند (رجوع کنید به طوفان، ص ۲۲۱ـ۲۲۷).مهم ترین آثار تاریخی بخش اینهاست: قبر جاماسب نزدیک آبادی کِرادِه (در حدود نه کیلومتری جنوب غربی شهر باب انار)؛ بنای بقعه شیخ خلیفه (با سه سنگ قبر) نزدیک آبادی جِزِه/ گِزِه (در حدود دو کیلومتری جنوب شهر باب انار) که در این بقعه زین الدین علی خلیفه (متوفی ۷۹۰)، حاجی خلیفه (متوفی ۸۰۷) و علی خلیفه (متوفی ۸۵۴) مدفون اند؛ زیارتگاهی به نام پیربانو در آبادی کَتِه (در حدود پانزده کیلومتری جنوب شرقی باب انار)؛ زیارتگاه سید نورمحمد در آبادی کراده؛ زیارتگاه شاهزاده محمد در آبادی برایجان؛ امامزاده شاه غیب در آبادی آبسرد (در حدود چهل کیلومتری جنوب غربی شهر باب انار)؛ و امامزاده ای در آبادی تادَوان (مصطفوی، ص ۸۶، ۳۵۷ـ۳۶۰؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها،ج ۱۱۲، ص ۳، ۱۶، ۲۳، ۱۰۱ـ۱۰۲).شهر باب انار، مرکز بخش، تقریبآ در شمال قسمت میانی بخش، در فاصله حدود ۸۳ کیلومتری شمال غربی شهر جهرم (مرکز شهرستان)، در دامنه جنوبی کوه گرو و در ارتفاع ۱۳۳۰ متری واقع است. رود قره آغاج از حدود دو کیلومتری جنوب آن می گذرد. میانگین بیشترین دمای شهر در تابستانها به ْ۲۹ و میانگین کمترینِ آن در زمستانها به ْ۱۲ می رسد. متوسط بارش سالانه آنجا حدود دویست میلیمتر است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۱۱۲، ص ۱۱).باب انار در مسیر راه اصلی جهرم ـ شیراز قرار گرفته و با شهر شیراز (در شمال غربی) حدود ۱۰۷ کیلومتر فاصله دارد. همچنین این شهر به شهرهای خاوران، قطب آباد و کَوار مرتبط است. این آبادی در ۱۳۷۵ش شهر شد (ایران. قوانین واحکام، ص ۱۵۴). جمعیت آن طبق سرشماری ۱۳۸۵ش، ۱۷۰۲تن است (مرکز آمار ایران، ۱۳۸۵ش، همانجا). وجه تسمیه آن ظاهرآ فراوانی باغهای انار است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا). در دوره ناصرالدین شاه قاجار (حک : ۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) با ضبط باب نار و در مشرق آبادیِ شهر خفر ذکر شده است (رجوع کنید به فسائی، ج ۲، ص ۱۳۰۱). در ۱۳۰۸ با ضبط باب النار در دامنه کوه، محلی بسیار با صفا و ملک قوام الملک، از حاکمان فارس در دوره قاجار، وصف شده است (محمدحسن میرزا مهندس، ص ۴۸۷ـ۴۸۸). در ۱۳۲۹ش، رزم آرا (ج ۷، ص ۱۹) باب انار را قصبه ای کوچک با هوای گرم، دارای آب آشامیدنی از چشمه های متعدد و محصولاتی مانند غلّات، میوه و مرکّبات دانسته است.پیشینه. نام خفر به معنای محکم و استوار (فسائی، ج ۲، ص ۱۲۹۸)، در منابع به صورتهای خَبْر (از جمله: ابن خرداذبه، ص ۴۴؛ ابن بلخی، ص ۱۱۶) و شهر خفر (محمدحسن میرزا مهندس، ص ۴۸۸؛ فسائی، ج ۲، ص ۱۳۰۲) آمده است. واژه خفر با املای کبرپیش در یکی از لوحهای گلی تخت جمشید نیز ذکر شده است (طوفان، ص ۲۰۱؛ مصطفوی، ص ۴۱۷، ۴۵۶).در دوره ساسانیان (ح ۲۲۶ـ ح ۶۵۲میلادی)، خفر یکی از رستاقهای کوره اردشیر خُرَّه بود (ابن خرداذبه، همانجا). جغرافی نویسان سده چهارم، خفر را ناحیه و شهری مشروب از رود سَکّان، با منبر و متفاوت با خفرِ کوره اصطخر دانسته اند (رجوع کنید به اصطخری، ص ۱۰۴ـ۱۰۵، ۱۲۰؛ ابن حوقل، ص ۲۶۷، ۲۷۵). در سده ششم شهر خفر از شهر کوار بزرگ تر بود و هوای لطیف، آب گوارا، غلات، میوه های سردسیری و گرمسیری و جامع و منبر داشت (ابن بلخی، ص ۱۳۴). در این سده، سمعانی (ج ۲، ص ۳۱۸) آنجا را قریه ای از شیراز دانسته و در سده هفتم، یاقوت حموی (ذیل «خبر») آن را شهرکی نزدیک شیراز ذکر کرده است. در سده هشتم حمداللّه مستوفی (ص ۱۱۶ـ۱۳۳) خفر را شهری آباد و دارای قلعه مستحکمی به نام تیرخدا (تیرخدای؛ واقع در کوهی بلند نزدیک خفر) معرفی کرده است. این قلعه در سده هشتم، مدتی در اختیار حکام آل مظفر بود (رجوع کنید به ستوده، ج ۲، ص ۲۰۹ـ۲۱۰).در سده یازدهم، شاردن و تاورنیه در مسیر سفرشان از شیراز به جهرم و بندرعباس از کاروان سرای خفر یاد کرده اند. به نوشته شاردن (ج ۸، ص ۴۶۱ـ۴۶۲)، مقابل کاروان سرا، روستای زیبای خفر با چند صد خانه قرار داشته که از دور شبیه به شهر بوده است، همچنین او آنجا را از زیباترین مکانهای ایالت در گذشته دانسته و به خرما و میوه های مرغوب و آثاری از دوره پیش از اسلام نزدیک آبادی تادوان اشاره کرده است. تاورنیه (ج ۲، ص ۳۲۰ـ۳۲۱) نیز این منطقه را یکی از پرنعمت ترین مناطق ایران ذکر کرده است. در نیمه دوم سده دوازدهم علی مردان خان زند (حک : ۱۱۹۶ـ۱۱۹۹) که با احمدخان ذوالقدر (حاکم جهرم) منازعه داشت، آسیبهایی به بلوک خفر رساند (فسائی، ج ۱، ص ۵۹۰).در ۱۲۴۷، شیروانی (ص ۲۷۳) خفر را در سه منزلی شیراز، بلوکی خوش و ناحیه ای دلکش، دارای سی آبادی و مردمی شیعی مذهب ذکر و از قبر جاماسب حکیم و علمای آنجا یاد کرده است. در دوره ناصرالدین شاه قاجار، اعتمادالسلطنه (ج ۴، ص ۲۱۸۷، نیز رجوع کنید به ص ۲۱۷۴، ۲۱۹۷) بلوک خفر را مشروب از رود خفر، به طول شانزده و عرض نیم تا ۵ر۱ فرسخ دانسته و از شکار کبک و دراج در آنجا یاد کرده است (نیز رجوع کنید به فسائی، ج ۲، ص ۱۶۰۶؛ فرصت شیرازی، ج ۲، ص ۵۴۹).در همین دوره، فسائی نیز مطالبی از خفر آورده است. او بلوک خفر را به مرکزیت آبادی خفر با حدود صد خانه ذکر کرده و از فراورده های سردسیری و گرمسیری آنجا یاد کرده است. علاوه بر اینها، فسایی به علمای خفر، ضابطان آنجا که از سادات حسینی خفری بودند، ناحیه گوکان در جنوب بلوک با پنج آبادی از جمله قلعه گوکان، قشلاق طایفه اینانلو و چادرنشینان ماسلاری در بلوک خفر و شکار پازن و بلدرچین و نیز آبادیهای بلوک اشاره کرده است (ج ۲، ص ۸۷۳، ۱۲۹۸ـ۱۳۰۲، ۱۵۷۳، ۱۶۱۸). به نوشته محمدحسن میرزا مهندس در ۱۳۰۸، بلوک خفر دارای میوه های صادراتی بود و نسبت به بلوکات فارس از هر حیث برتری داشت؛ نیز به لحاظ فراوانی درختان و کشتزارها، آبادیهای آن به یکدیگر متصل بودند (ص ۴۸۸). در این زمان، خفر متصل به آبادی باب انار و متعلق به عبدالحسین خان میرپنجه/ میرپنج، فرزند والی کرمان، بود (رجوع کنید به همانجا؛ فسائی، ج ۱، ص ۸۰۳). در اوایل دوره پهلوی، سدیدالسلطنه مینابی (ص ۵۸۴ـ ۵۸۵)، کاروان سرای مخک در پنج فرسخی جهرم را ابتدای خاک بلوک خفر ذکر و از راه سنگریزه ای در این منطقه یاد کرده است. در همین زمانها، بلوک خفر جزو بلوکات ولایات خمسه فارس، دارای چهل آبادی و ۰۰۰،۲۶ سکنه بود (کیهان، ج ۲، ص ۲۳۶، ۲۳۸). به نوشته رزم آرا (ج ۷، ص ۱۴۴) شهر خفر دهی از دهستان و بخش خفر، دارای غلات و مرکّبات و ویرانه های آثار تاریخی در پیرامون آن است. این آبادی امروزه در دشت و در ارتفاع ۱۳۰۰ متری قرار دارد (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۱۱۲، ص ۷۷). جمعیت آن در سرشماری ۱۳۸۵ش، ۸۳۵۹ تن ضبط شده است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، ۱۳۸۵ش، همانجا).برخی از علما و بزرگان آنجا عبارت اند از: شمس الدین محمد خفری* (معروف به فاضل خفری دانشمند و ریاضی دان سده دهم، عبداللّهِ خَبْری* ریاضی دان و فقیه شافعی سده پنجم، شیخ ابومحمدحسن خفری و عبدالمطلب خفری (از خوشنویسان سده سیزدهم؛ فسائی، ج ۲، ص ۱۲۹۹ـ۱۳۰۰؛ اشراق، ص ۸۳، ۱۵۸، ۲۱۶).

منابع : ابن بلخی؛ ابن حوقل؛ ابن خرداذبه؛ محمدکریم اشراق، بزرگان جهرم، تهران ۱۳۵۱ش؛ اصطخری؛ اعتمادالسلطنه؛ ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان ۱۳۱۶، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب ۱۶ آبان ماه ۱۳۱۶، چاپ دوم، تهران ]بی تا.[؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال ۱۳۷۵، تهران: روزنامه رسمی کشور، ۱۳۷۶ش؛ ایران. وزارت کشور، اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج ۲، تهران ۱۳۲۹ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۱ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۹ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهة القلوب؛ رزم آرا؛ حسینقلی ستوده، تاریخ آل مظفر، تهران ۱۳۴۶ـ۱۳۴۷ش؛ محمدعلی سدیدالسلطنه، سفرنامه سدیدالسلطنه: التدقیق فی سیرالطریق، چاپ احمد اقتداری، تهران ۱۳۶۲ش؛ سمعانی؛ زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست ]بی تا.[؛ جلال طوفان، شهرستان جهرم، شیراز ۱۳۸۱ش؛ محمدنصیربن جعفر فرصت شیرازی، آثار عجم، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۷۷ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۱۱۲ جهرم، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، ۱۳۶۹ش؛ حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ش؛ ناصر کرمی، جهرم، ج ۱، جهرم ۱۳۸۱ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصّل ایران، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ش؛ محمدحسن میرزا مهندس،«راپورت مسافرت سال ۱۳۰۸قمری: از شیراز به فسا و دارابجرد و جهرم و خفر و کوار»، چاپ ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین، ج ۲۲ (۱۳۵۶ش)؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۷۵ شناسنامه آبادیهای کشور، استان فارس، شهرستان جهرم، تهران ۱۳۷۶ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ۱۳۸۵ش.Retrieved Sep. ۱۲, ۲۰۱۰, from http://www.sci.org.ir/ portal/faces/public/census ۸۵/census۸۵.natayej/census۸۵. rawdata;محمدتقی مصطفوی، اقلیم پارس، تهران ۱۳۴۳ش؛ احمد معرفت، کوهها و غارهای ایران، تهران ۱۳۷۳ش؛ نقشه راهنمای استان فارس، مقیاس ۰۰۰، ۰۰۰،۱:۱، تهران: گیتاشناسی، ]بی تا.[؛ یاقوت حموی؛Jean Chardin, Voyoges du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l&#۳۹;Orient, ed. L. Langles, Paris ۱۸۱۱; Jean-Baptiste Tavernier, Les six voyages de Turquie et de Perse, introduction et notes de Stephane Yerasimos, Paris ۱۹۸۱.