خفاش

خفاش، تنها پستاندار باتوانایی پرواز، با نامهای فارسی شب‌پره، شب‌پرک، شبکور، و عربیِ خفّاش/ خُشّاف، وطواط، فَأرُالّلیل، فأرالجوّ (برای ریشه، مشتقات و وجه‌تسمیه خفاش رجوع کنید به ابوریحان بیرونی، ص 253؛ ابن‌منظور، ذیل «خشف»؛ دمیری، ج 2، ص 227ـ229).خفاشها متعلق به راسته دست‌بالیان، دارای نوزده خانواده و بیش از هزارگونه‌اند. آنها به دو زیر راسته بزرگ خفاشهای بزرگ/ میوه‌خوار و خفاشهای کوچک/ حشره‌خوار تقسیم می‌شوند. خفاشهای کوچک برخلاف انواع بزرگ، قدرت بینایی ضعیف اما سازوکاری پیچیده در حنجره و گوش برای تولید و دریافت امواج صوتی محیط دارند. خفاشها، همچون دیگر پستانداران، بچه‌زایند و بچه‌های خود را شیر می‌دهند و حتی گاه به خواب زمستانی می‌روند. با وجود برخی فواید مهم آنها در طبیعت از جمله گرده‌افشانی و حشره‌خواری، در انتقال بیماری هاری و هیستوپلاسموز (نوعی بیماری قارچی) به انسان دخیل‌اند. خفاشها تقریبآ در همه‌جا به غیر از قطب و بیابانهای داغ زندگی می‌کنند (گژیمک، ج 13، ص 307ـ317؛ )علوم جانوری(، ج 2، ص 38، 121؛ )دایرة‌المعارف پرواز(، ج 1، ص 132ـ134؛ )دایرة‌المعارف علوم مگیل(، ذیل "Bats"؛ برای اطلاع از گونه‌ها، پراکنش و نحوه زندگی خفاشهای ایران رجوع کنید به اعتماد، 1348ش؛ سپهی‌راد، 1383ش؛ د. ایرانیکا، ذیل "Bats"؛ هرینگتون، ص80ـ85؛ فیروز، ص 344ـ352).در کتب تاریخی از جمله منابع جانورشناسی اسلامی، اطلاعات فراوانی درباره خفاش آمده که بسیاری از آنها کاملا دقیق و مطابق دانش امروزی است، از جمله اینکه خفاش شبها پرواز می‌کند (جاحظ، ج 1، ص30)، گوشهایی بزرگ و برجسته دارد و بچه‌زاست (همان، ج 3، ص 529، ج 4، ص 396، ج 6، ص 321، ج 7، ص 126)، غذایش از حشرات و خون حیوانات (همان، ج 3، ص 336، 527ـ528) و میوه (دمیری، ج 2، ص230) است، به گردو و انار بسیار علاقه دارد (جاحظ، ج 3، ص 538؛ طوسی، ص 543)، اما از برگ خیار بیزار است (دمیری، ج 2، ص 231). همچنین قدرت زیادی در پرواز دارد (ابشیهی، ج 2، ص 238؛ نیز رجوع کنید به جاحظ، ج 3، ص 526ـ 539؛ ج 5، ص 203، ج 6، ص 321؛ ابن‌قتیبه، ج 1، جزء2، ص 108؛ شهمردان‌بن ابی‌الخیر، ص 122؛ قزوینی، ص 227، 260، 432ـ433؛ بلدی، ص 262، 315، 359؛ دمیری، ج 2، ص 227ـ 231). در منابع تاریخی گاه بیان خصوصیات خفاش با خرافه همراه بوده است (برای نمونه رجوع کنید به جاحظ، ج 3، ص 534؛ طوسی، همانجا). در منابع به دشمنی مار و خفاش نیز تأکید شده است (رجوع کنید به جاحظ، ج 5، ص 353؛ جمالی‌یزدی، ص 70).باورها، دیدگاههای دینی، و در ادبیات. در عهد عتیق (سفر لویان، 19:11)، خفاش جانوری ناپاک است (نیز رجوع کنید به اشعیاء، 20:2). در بندهش (ص 79، 83)، شب کور نوعی مرغ (= پرنده) دانسته شده که به مرغ، سگ و موش شباهت دارد و از نسل کیومرث است. در شایست ناشایست (فصل 9، بند14)، گفته شده که فاصله بین مرده و زنده، به نازکی پر ]= بال[ sawag(=خفاش) است. در اسطوره‌های یونان آلسیتوئه، دختر مینیاس، به علت شرکت نکردن در مراسم دیونوسیا مورد خشم قرار گرفت و به خفاش تبدیل شد (حرب، ص 43).در تفاسیر پرنده‌ای را که پس از دمیدن حضرت عیسی علیه‌السلام در پاره‌ای گل، پریدن گرفت، خفاش دانسته‌اند (رجوع کنید به محمدبن جریر طبری، ذیل آل‌عمران: 49؛ اسفراینی، ج 1، ص 359). در خطبه‌ای از حضرت علی علیه‌السلام (رجوع کنید به نهج‌البلاغه، خطبه 155، ص 217ـ218) خصوصیات شگفت‌انگیز این جانور ذکر شده است. کشتنش، مذموم (رجوع کنید به جاحظ، ج 3، ص 538) و خوردن گوشتش حرام (شهید اول، ج 3، ص 11) است.خفاش در اشعار فارسی اغلب با صفت شبگردی و دوری گزیدن از خورشید وصف شده است (رجوع کنید به مسعودسعد سلمان، ص 5، بیت 5؛ سنایی، ص 325، بیت 6256؛ نظامی، ص 341، بیت 9؛ عطار، 1365ش، ص 137ـ138، بیت 2457ـ2470؛ نیز رجوع کنید به عطار، 1356ش، ص160ـ161؛ سهروردی، ج 3، ص 301ـ302). در اشعار و امثال عربی نیز به گوشه‌نشینی، روز کوری و دوری خفاش از خورشید اشاره شده است (رجوع کنید به شکر، ج 2، ص10ـ13). کشاجم که تألیفاتش درباره جانوران و شکار آنها معروف است، در دیوان خود (ص 317) با اشاره به احسان خفاش در نگهداری از بچه، فرزند خود را به نیکی با پدر دعوت می‌کند.کاربردها. جالینوس (به نقل رازی، ج20، ص 377) مالیدن مغز خفاش بر پوست را مانع روییدن مو و اکتحال آن را در چشم در مراحل اولیه بیماری آب مروارید برای درمان آن مؤثر می‌داند (نیز رجوع کنید به علی‌بن سهل طبری، ص 435ـ436؛ جمالی‌یزدی، ص70ـ71). حکیم]اسحاق؟[بن حنین نیز خفاش را گرم و خشک و از بین برنده سفیدی چشم، ظَفَرَة (ناخنک چشم) و تقویت‌کننده بینایی می‌داند (به نقل رازی، ج 20، ص 378). قدما برای خفاش خواص متعدد دیگری نیز قائل بودند، از جمله اینکه پخته سر خفاش در روغن زنبق برای درمان نقرس، فلج، رعشه، ربو (آسم) و تورم بدن مفید است (دمیری، ج 2، ص 232ـ233). هر چند آنچه که در منابع دوره اسلامی آمده اغلب تکرار نوشته‌های پیشینیان است (رجوع کنید به ابن‌سینا، ج 2، کتاب 2، ص 779؛ شهمردان‌بن ابی‌الخیر، ص 122ـ123؛ ابن‌بیطار، ج 2، ص 65؛ قزوینی، ص 433؛ انصاری شیرازی، ص 149؛ حکیم مؤمن، ص 105ـ106؛ انطاکی، ج 1، ص 161؛ در معرفت بعضی امور فلاحت، ص 167؛ عقیلی علوی شیرازی، ص 395).منابع : محمدبن احمد ابشیهی، المستطرف فی کلّ فنّ مستظرف، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت 1406/1986، چاپ افست قم 1368ش؛ ابن‌بیطار؛ ابن‌سینا؛ ابن‌قتیبه، عیون‌الاخبار، چاپ یوسف‌علی طویل و مفید محمد قمیحه، بیروت ?] 1985[؛ ابن‌منظور؛ ابوریحان بیرونی، الصیدنة؛ شهفوربن طاهر اسفراینی، تاج‌التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم، چاپ نجیب مایل هروی و علی‌اکبر الهی خراسانی، ج 1، تهران 1375ش؛ اسماعیل اعتماد، پستانداران ایران: خفاشهای ایران و کلید تشخیص آنها، تهران 1348ش؛ علی‌بن حسین انصاری‌شیرازی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، چاپ محمدتقی میر، تهران 1371ش؛ داوودبن عمر انطاکی، تذکرة اولی‌الالباب و الجامع للعجب العجاب، چاپ علی شیری، بیروت 1411/1991؛ عبدالرحمان‌بن محمد بلدی، کتاب الکافی فی البیزرة، چاپ احسان عباس و عبدالحفیظ منصور، بیروت 1403/1983؛ بندهش ]گردآوری[ فرنبغ ددگی، ترجمه مهرداد بهار، تهران: توس، 1369ش؛ عمروبن بحر جاحظ، کتاب الحیوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر ?] 1385ـ1389/ 1965ـ 1969[، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ مطهربن محمد جمالی یزدی، فرخ‌نامه : دائرة‌المعارف علوم و فنون و عقائد، چاپ ایرج افشار، تهران 1346ش؛ طلال حرب، معجم اعلام الاساطیر و الخرافات فی المعتقدات القدیمة، بیروت 1420/1999؛ محمدمؤمن‌بن محمدزمان حکیم مؤمن، تحفه حکیم مؤمن، چاپ سنگی تهران 1277، چاپ افست 1378؛ در معرفت بعضی امور فلاحت، ]از مؤلفی ناشناخته[، در احمدرضا یاوری، مقدمه‌ای بر شناخت کشاورزی سنتی ایران، تهران 1359ش؛ محمدبن موسی دمیری، حیاة‌الحیوان الکبری، چاپ ابراهیم صالح، دمشق 1426/2005؛ محمدبن زکریا رازی، کتاب الحاوی فی الطب، حیدرآباد، دکن 1374ـ1393/ 1955ـ 1973؛ خدیجه سپهی‌راد، شناخت انواع خفاشهای کرمان و نحوه تعذیه آنها، کرمان 1383ش؛ مجدودبن آدم سنایی، دیوان، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ش؛ یحیی‌بن حبش سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ‌اشراق، ج 3، چاپ حسین نصر، تهران 1373ش؛ شاکر هادی شکر، الحیوان فی الادب العربی، بیروت 1405/1985؛ شایست ناشایست: متنی به زبان پارسی میانه (پهلوی ساسانی)، آوانویسی و ترجمه کتایون مزداپور، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1369ش؛ شهمردان‌بن ابی‌الخیر، نزهت‌نامه علائی، چاپ فرهنگ جهانپور، تهران 1362ش؛ محمدبن مکی شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم 1412ـ1414؛ علی‌بن سهل طبری، فردوس الحکمة فی الطب، چاپ محمد زبیر صدیقی، برلین 1928؛ محمدبن جریر طبری؛ محمدبن محمود طوسی، عجایب المخلوقات، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1345ش؛ محمدبن ابراهیم عطار، مصیبت‌نامه، چاپ نورانی وصال، تهران 1356ش؛ همو، منطق‌الطیر: مقامات الطیور، چاپ صادق گوهرین، تهران 1365ش؛ عقیلی علوی شیرازی؛ علی‌بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغة، چاپ صبحی صالح، قاهره 1411/1991؛ اسکندر فیروز، حیات وحش ایران: مهره‌داران، تهران 1378ش؛ زکریابن محمد قزوینی، عجایب‌المخلوقات و غرائب الموجودات (تحریر فارسی)، چاپ نصراللّه سبوحی، ]تهران[ 1361ش؛ محمودبن حسین کشاجم، دیوان، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد 1390/1970؛ مسعودسعد سلمان، دیوان، چاپ غلامرضا رشید یاسمی، تهران 1362ش؛ الیاس‌بن یوسف نظامی، کتاب خسرو و شیرین، چاپ وحید دستگردی، تهران 1313ش؛Animal sciences, ed. Allan B. Cobb, New York: Macmillan Reference USA, 2002; EIr., s.v. "Bats" (by A.F. DeBlase); Encyclopedia of flight , ed. Tracy Irons-Georges, Pasadena, Claif.: Salem Press, 2002; Bernhard Grzimek, Grzimek's animal life encyclopedia, Detroit 2003-2004; Fred A. Harrington, A guide to the mammals of Iran, Tehran 1977; Magill's encyclopedia of science: animal life, ed. Carl W. Hoagstrom, Pasadena, Calif.: Salem Press, 2002.