خطیب عمری تبریزی محمدبن عبدالله

خطیب عُمَری تبریزی، محمدبن عبداللّه، محدّث، رجالی و مفسر قرن هشتم. کنیه‌اش ابوعبداللّه و لقبش ولی‌الدین بود و به خطیب‌الفخریه نیز شهرت داشت. از زندگی او اطلاعی در دست نیست. شهرتش به‌سبب تألیف کتاب مشکاة‌المصابیح است که تدوین دوباره کتاب مصابیح‌السنة بَغَوی فَراء* (متوفی 516) براساس ابواب فقهی است.خطیب عمری کتاب خود را در 29 عنوان، 327 باب و 1308 فصل براساس ابواب فقهی مرتب کرد. او در کتاب خویش نام راویان احادیث مفرد (احادیثی که راوی آن به نحوی تک باشد) و صحابی روایت‌کننده حدیث را که بغوی ذکر نکرده، آورده است. وی تألیف این کتاب را در رمضان 737 به پایان رساند (خطیب عمری، ج 1، ص 3ـ4؛ حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون 1699؛ کتّانی، ص 145). خطیب عمری مشکاة‌المصابیح را به توصیه شیخ اجازه‌اش، حسین‌بن عبداللّه طیّبی (متوفی 743)، نوشت (رجوع کنید به ابن‌حجر عسقلانی، ج 2، ص 69).به گفته خطیب عمری (ج 1، ص 6ـ7)، هر باب این کتاب به سه فصل تقسیم شده است. در فصل نخست روایاتی آمده است که محمدبن اسماعیل بخاری و مسلم‌بن حجّاج نیشابوری به‌طور مشترک نقل کرده‌اند. در فصل دوم هر باب روایات دیگر محدّثان بزرگ اهل سنّت آمده است. خطیب عمری (ج 1، ص 4ـ6)، خود، محدّثان بزرگ اهل سنّت را نام برده است. وی در فصل سوم نیز روایاتی منقول از دیگر محدّثان بزرگ اهل سنّت را جای داده است.خطیب عمری در مقدمه مختصری بر کتاب خود، به توضیح روش خویش پرداخته است. او در نقل روایات، با رعایت جانب اختصار، روایات تکراری را حذف و در موارد اندکی نیز به دست نیافتن به روایت، به شکلی که بغوی نقل کرده، یا وجود نقلی مخالف آن در منابع اشاره کرده ست (رجوع کنید به ج 1، ص 7). وی همچنین به بیان نوع روایات همچون غریب و ضعیف پرداخته و 1511 روایت نیز افزوده است (رجوع کنید به ج 1، ص 8، مقدمه، ص ح).طیّبی اولین کسی است که در تکمیل و شرح مشکاة المصابیح، کتاب الکاشف عن حقائق‌السنن را در 743 نوشت (ابن‌حجر عسقلانی، ج 2، ص 68ـ69؛ حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون1700). این شرح با تحقیق ابوعبداللّه محمدعلی سَمَک به چاپ رسیده است (بیروت 1422). از دیگر شروح مشکاة‌المصابیح، کتاب مرقاة‌المفاتیح (بیروت 2007) ملاعلی قاری (متوفی 1014) است. ابوالحسن عبیداللّه‌بن محمد رحمانی مبارکفوری (متوفی 1414) نیز شرح مرعاة‌المفاتیح: شرح مشکاة‌المصابیح (بنارس هند 1404) را بر این کتاب نوشته است (برای آگاهی از دیگر شروح این کتاب رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، همانجا). به گفته بغدادی (ج 1، ستون 729)، علی‌بن محمد جرجانی (متوفی 816) نیز حاشیه‌ای بر مشکاة‌المصابیح نگاشته است.مشکاة‌المصابیح به فارسی ترجمه و شرح (رجوع کنید به بروکلمان، ج 6، ص240ـ242) و به انگلیسی ترجمه و چاپ شده است (رجوع کنید به سرکیس، ج 1، ستون 628؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «بغوی»).مشکاة‌المصابیح نخستین بار در 1315 در سن‌پترزبورگ سپس در 1345 در دهلی به چاپ رسید و محمد ناصرالدین الَبانی (بیروت 1405) و سعید محمد لحّام (بیروت 1411) نیز این کتاب را تصحیح و چاپ کرده‌اند (برای چاپهای دیگر کتاب رجوع کنید به سرکیس، ج 1، ستون 627). حافظ ابن‌حجر عسقلانی در کتاب هدایة‌الرواة إلی تخریج أحادیث المصابیح و المشکاة (الدمام 1422) احادیث کتابهای مصابیح و المشکاة را استخراج کرده است. محمد لقمان سِلَفی نیز در کتاب هدی الثقلین فی أحادیث الصحیحین التی أوردها المحدّث الخطیب التبریزی فی مشکاة‌المصابیح (ریاض 1421) احادیث این کتاب (2704 حدیث) را براساس ابواب فقهی مرتب کرده است.سامِح‌بن جادبن علی أبوعبداللّه با همکاری أبوعِلِیّین رجائی‌بن محمد مصری مکی در کتاب مُذَکَّرة‌الإتمام الصریح لتحقیق مشکاة‌المصابیح (قاهره ]بی‌تا.[) به تحقیق احادیث کتاب مشکاة‌المصابیح و بیان تعلیقات جدید محمد ناصرالدین البانی، که در تصحیح نخستین وی نیامده بوده، پرداخته است.خطیب عمری پس از تألیف مشکاة‌المصابیح، اسامی رجال آن را استخراج کرد و همراه با شرح مختصری در احوال آنها در کتاب الإکمال فی أسماء رجال المشکاة آورد. وی این اثر را در 740 به پایان برد (بروکلمان، ج 6، ص 239؛ بغوی، ج 1، مقدمه مرعشلی، ص 73). علاوه بر این، عبدالحق‌بن سیف‌الدین دهلوی (متوفی 1052) نیز در کتاب إکمال أسماء رجال مشکاة‌المصابیح (دمشق 1427) اسامی خلفا، فرزندان، اهل بیت و زنان پیامبر در این کتاب را جمع‌آوری کرده است.غرة‌التأویل فی التفسیر و مجالس فی التفسیر و الموعظة نیز از آثار خطیب عمری است. او در 749 درگذشت (حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون 1197؛ بغدادی، ج 2، ستون 156؛ کحّاله، ج10، ص 212).منابع : ابن‌حجر عسقلانی، الدر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، بیروت 1414/1993؛ کارل بروکلمان، تاریخ‌الادب العربی، ج 6، نقله الی العربیة یعقوب بکر، قاهره 1977؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج 1ـ2، در حاجی‌خلیفه، ج 5ـ6؛ حسین‌بن مسعود بغوی، مصابیح‌السنّة، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، محمدسلیم ابراهیم سماره، و جمال حموی ذهبی، بیروت 1407/1987؛ حاجی‌خلیفه؛ محمدبن عبداللّه خطیب عمری، مشکاة المصابیح، چاپ محمد ناصرالدین البانی، بیروت 1405/1985؛ یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛ محمدبن جعفر کتّانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، کراچی 1379/1960؛ عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛EI2, s.v. "Al- Baghawi, Abu Muhammad al-Husayn b. Mas`ud" (by J. Robson).