خطط (جمع خطه*)

خِطَط (جمع خِطّه*)، گونه‌ای از نوشته‌های جغرافیایی ـ تاریخی، مشتمل بر وصف محله‌ها و ناحیه‌ها و آثار و ابنیه و به‌ طور کلی نقشه‌نگاری یک شهر. این‌گونه نوشته‌ها در آغاز صورت مستقلی نداشتند و عمدتآ در ضمن تک‌نگاشتهایی می‌آمدند که درباره شهر یا ولایتی خاص تألیف می‌شد. با اینکه نمونه‌هایی قدیم از این‌گونه نوشته‌ها در شهرهای مرکزی خلافت عباسی پدید آمد، مانند بخش «تمصیر کوفه و بصره» در فتوح‌البلدان* بلاذری (ص 387ـ406) و وصف بغداد و سامرا در کتاب البلدان* یعقوبی (ص 233ـ268)، فضل تقدم در این زمینه به مصریان می‌رسد. هم ازاین‌رو و هم به‌سبب تداوم کمابیش بی‌وقفه این سنّت در مصر، خطط‌نگاری را می‌توان پدیده‌ای مصری تلقی کرد که در طول هزار سال رشد کرده و متحول شده است.بر پایه منابع موجود، نخستین بار ابن‌عَبُدالحَکَم (متوفی 257؛ رجوع کنید به ابن‌عبدالحکم*، خاندان) در بخش سوم کتابش، فتوح مصر و اخبارها (ص 91ـ139)، به وصف خطط فُسطاط، جیزه و اسکندریه پرداخت. وی در این بخش، به شرح خطط اولیه فسطاط از زمان تأسیس، چگونگی منزل گرفتن قبایل و بنای مساجد و خانه‌های آنجا و سپس به شرح خطط اسکندریه و چگونگی تقسیم محله‌ها و خانه‌ها و زمینهای آن میان سرداران و سربازان پرداخته است. گزارش وی منبع بسیاری از مورخان بعدی همچون ابن‌زولاق، قُضاعی و مَقریزی بوده است (محمد عبداللّه عنان، 1388ب، ص 18). خطط‌نگار بعدی به روایت مَقریزی (1422ـ1425، ج 1، ص 9) ابوعمرمحمدبن یوسف کِنْدی* (متوفی 350) است که در کتابی به خطط مصر و آثار آن پرداخته و اسباب و علل آن را در دفتری ذکر و جمع‌آوری کرده است. این کتاب اکنون مفقود است اما همین نویسنده در کتاب دیگرش، کتاب الولاة و کتاب القضاة (ص 36، 38، 45، 49، 115، 134 و جاهای دیگر)، به اختصار به خطط فسطاط و بناهای اولیه آن اشاره کرده است. از خطط‌ نگاران بعدی، مقریزی بسیار به کِنْدی وام‌دار است. گاستون ویه فرانسوی ثابت کرده که مقریزی روایاتی طولانی بالغ بر نصف کتاب الولاة و کتاب القضاة را از کندی بدون ذکر نام وی نقل کرده‌است (رجوع کنید به ص 61ـ73).با ورود فاطمیان به مصر و تأسیس قاهره در کنار فسطاط، خطط ‌نگاری در مصر رونق بیشتری یافت (مقریزی، 1422ـ1425، ج 1، مقدمه ایمن فؤاد سید، ص10). نخستین مورخ خطط در عهد فاطمی ابن‌زولاق* (متوفی 386) بود (رجوع کنید به ابن‌خلّکان، ج 2، ص 91) که کتاب وی نیز از زمانهای دور مفقود است. محمد عبداللّه عنان ( 1388الف، ص 41) معتقد است که ابن‌زولاق احتمالا در این کتاب به بحث خطط فسطاط و عسکر و قطائع پرداخته و شاید از بنای قاهره معزّیّه نیز یاد کرده باشد که در این صورت، وی را باید اولین مورخ خطط قاهره دانست.سنّت خطط‌ نگاری در مصر فاطمی را عِزّالمُلک مُسَبِّحی* (متوفی 420) ادامه داد. از کتاب وی با نام اخبار مصر، تنها جزء چهلم مشتمل بر حوادث سالهای 414 و 415 باقی مانده که از خلال آن و آنچه متأخران بعدی، به‌ویژه مقریزی نقل کرده‌اند، مشخص می‌شود که مسبّحی در این کتاب از خطط فسطاط، خانه‌ها و بازارهای آن بسیار بحث کرده است (مقریزی، 1416، مقدمه ایمن فؤاد سید، ص10). بسیاری از مورخان بعدی وام‌دار او هستند و بیش از همه، مقریزی که در خطط پنجاه بار، غالبآ در فصلهای بلند، از او یاد کرده است (سزگین، ج 1، ص 515). بدون شک، برجسته‌ترین خطط‌نگار دوره فاطمی ابوعبداللّه محمدبن سلامة‌بن جعفر قضاعی* (متوفی 454)، صاحب کتاب مفقودِ المختار فی ذکر الخطط و الآثار است که قطعات پراکنده‌ای از آن در آثار مورخان بعدی مانند قَلقَشَندی (ج 3، ص 294ـ296، 298، 322ـ324، 334ـ335، و جاهای دیگر) و مقریزی (1422ـ1425، ج 1، ص 331، 338، 560، 562، و جاهای دیگر) باقی مانده است. ارزش اساسی روایت قضاعی در واپسین توصیف از خطط فسطاط و قاهره پیش از خرابیها و تغییرات ناشی از بحران اقتصادی و قحط دوره خلیفه المستنصرباللّه ــ «الشدّة‌المستنصریة» در 457 تا 464 ــ است (همان، ج 1، ص 9؛ شاکر مصطفی، ج 2، ص 191). خطط قضاعی تا اوایل سده دهم در دسترس بوده، زیرا سیوطی (ج 1، ص 127) تصریح کرده که تلخیص فتح مصر را در کتاب حسن‌المحاضرة خود از نسخه‌ای از خطط قضاعی به خط مؤلف نقل کرده است. در اواخر دوره فاطمی و اوایل ایوبی، خطط‌ نگاری وارد مرحله جدیدی شد. در این دوره، دو خطط‌ نگار می‌زیستند که آشنایی با آثار آنان تنها از طریق روایت مقریزی ممکن است: ابوعبداللّه‌بن برکات‌بن هلال‌بن نحوی مصری (متوفی 520)، شاگرد قضاعی، و شریف نسّابه ابوعبداللّه محمدبن اسعدبن علی‌بن حسن مازندرانی معروف به شریف جوّانی (متوفی 588)، صاحب النُّقَط لِعَجْم ما اُشْکِلَ مِنَ الخطَط (مقریزی، 1422ـ1425، ج 1، ص10، مقدمه ایمن فؤاد سید، ص 13).با استقرار دولت ممالیک در مصر، شهر قاهره توسعه یافت و مساجد و باغها و بازارهای بسیاری در آن ساخته شد. در این زمان، ابن‌عبدالظاهر* (متوفی 692)، صاحب الروضة البهیّة الزاهرة فی خطط المُعِزّیة القاهرة، نخستین و مهم‌ترین کتاب اختصاصی خطط قاهره پیش از مقریزی را نوشته (رجوع کنید به ابن‌عبدالظاهر، مقدمه ایمن فؤاد سید، ص 2) که منبع اساسی او در وصف خطط قاهره پیش از قرن هفتم است (محمد عبداللّه عنان، 1388الف، ص 46). در همین دوره، ابن‌مُتَوَّج زُبیری (متوفی 730) کتاب ایقاظ المتغفّل و اتّعاظ المتأمّل را در شرح خطط فسطاط نگاشت که اکنون در دسترس نیست، اما ابن‌دُقماق (قسم 1، ص 14، 53، 59، و جاهای دیگر) و مقریزی (1422ـ1425، ج 2، ص 155ـ156) بخشهایی از آن را نقل کرده‌اند. پیش از مقریزی دو مورخ دیگر نیز خطط‌نگاری کرده‌اند: ابن‌دُقماق* (متوفی 809)، صاحب کتاب الانتصار لواسطة عِقدالأمصار (بولاق 1310/1893) که هر دو جزء باقی‌مانده از آن وصف کاملی از محله‌ها، بازارها، برکه‌ها، مساجد، دیرها، کلیساها و دیگر آثار و ابنیه فسطاط و توصیفات اندکی از قاهره و اسکندریه است؛ و شهاب‌الدین اوحدی (متوفی 811) که کتابی در خطط مصر و قاهره نگاشته بوده که به اعتقاد سَخاوی (متوفی 952؛ ج 1، ص 358، ج 2، ص 22)، مقریزی به آن دستبرد زده، ادعایی که امروزه مردود است (برای بحثی مفصّل درباره این ادعا و نقد آن رجوع کنید به کراچکوفسکی، ص 382ـ383؛ مقریزی، 1422ـ1425، ج 1، همان مقدمه، ص 59ـ66).خطط ‌نگاری با کتاب المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، اثر تقی‌الدین مقریزی (متوفی 845) به اوج رسید. بدون شک، خطط مقریزی شاهکار مکتب خطط ‌نگاری مصر اسلامی و برجسته‌ترین کتاب در تاریخ و جغرافیای مصر و عارضه‌نگاری پایتخت آن است (مقریزی، 1422ـ1425، ج 1، همان مقدمه، ص 5؛ درباره اهمیت و جایگاه خطط مقریزی رجوع کنید به کراچکوفسکی، ص380ـ382؛ محمد عبداللّه عنان، 1388الف، ص 55؛ نیز رجوع کنید به مقریزی*، تقی‌الدین).تلاش خطط‌ نگاران پس از مقریزی عمدتاً صرف نگارشِ تلخیص و ذیل بر خطط او شد (رجوع کنید به محمد عبداللّه عنان، 1388الف، ص 65ـ67)، از جمله التحفة الفاخرة فی ذکر رسوم خطوط القاهرة، از آقبغاالخاصکی (زنده در نیمه قرن اول دهم)؛ قَطْف الاَزهار من الخطط و الآثار، اثر ابوالسرور بکری (متوفی 1060)؛ الروضة البهیة ]فی[ تلخیص کتاب المواعظ و الاعتبار المقریزیة، نوشته احمدالحنفی معروف به البوخ، و ذیل خطط المقریزی، از عبدالحمید نافع‌بک (چاپ عزب و حمدی متولی، قاهره 2006).فصل ختام زنجیره هزار ساله خطط ‌نگاری در مصر، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة و مدنها و بلادها القدیمة و الشهیرة، اثر علی‌پاشا مبارک* (متوفی 1311) است که در دهه‌های پایانی سلطه عثمانی و عصر انحطاط فرهنگی و تمدنی این سرزمین به تحریر در آمده است. در سده اخیر، جدا از سنّت خطط‌نگاری مصری، برخی محققان، آثاری ذیل نام خطط نگاشته‌اند، که از جمله آنان خطط الشام محمد کردعلی (متوفی 1332ش/1953)؛ خطط الکوفة ماسینیون و خطط بغداد فی‌العهودالعباسیة الاولی یاکوب لانسر است.منابع : ابن‌خلّکان؛ ابن‌دقماق، کتاب الانتصار لواسطة عِقد الأمصار، بولاق 1310/1893، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ ابن‌عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، چاپ چارلز سی. توری، نیوهاون 1922، چاپ افست بغداد ] 1968[؛ ابن‌عبدالظاهر، الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المُعزّیة القاهرة، چاپ ایمن فؤاد سید، قاهره 1417/1996؛ بلاذری (بیروت)؛ محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره 1353ـ1355؛ فؤاد سزگین، تاریخ نگارش‌های عربی، ترجمه، تدوین و آماده‌سازی: مؤسسه‌ی نشر فهرستگان، تهران 1380ش ـ؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ]قاهره[ 1387؛ شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المؤرخون: دراسة فی تطور علم التاریخ و معرفة رجاله فی الاسلام، ج 2، بیروت 1987؛ قلقشندی؛ ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران 1379ش؛ محمدبن یوسف کندی، کتاب الولاة و کتاب القضاة، چاپ رفن گست، بیروت 1908، چاپ افست بغداد ]بی‌تا.[؛ محمد عبداللّه عنان، مصر الاسلامیة و تاریخ الخطط المصریة، قاهره 1388الف؛ همو، مؤرّخو مصر الاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، قاهره 1388ب؛ احمدبن علی مَقریزی، مُسَوَّدَة کتاب المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن 1416/1995؛ همو، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن 1422ـ1425/ 2002ـ2004؛ یعقوبی، البلدان؛Gaston Wiet, "Kindi et Maqrizi ", Bulletin de l'institut fran(ais d'archeologie orientale, 12 (1916).