خطبه شقشقیه

خطبه شقشقیه، از خطبه‌های مشهور نهج‌البلاغه و متضمن نقد دوران سه خلیفه اول. نام این خطبه برگرفته از جمله امام علی‌علیه‌السلام در پاسخ به ابن‌عباس، پس از ایراد خطبه، است (بیهقی، ج 1، ص 227) که در آن امام سخن گفتن خود را در این مقام به صدای شقشقه شتر تشبیه کرده است (رجوع کنید به نواب لاهیجانی، ص 145). شقشقه در لغت چیزی مانند شش گوسفند است که شتر، مخصوصآ به هنگام هیجان و شدت تنفس، از دهان خود خارج می‌کند و در آن باد می‌اندازد و زیر گلویش صدا می‌کند (ابن‌منظور، ذیل «شقق»). این خطبه براساس نخستین جمله آن («واللّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَها ابنُ اَبی قُحافَة») مقمِّصه نیز خوانده شده است (بیهقی، همانجا). تَقَمَّصَ (از مادّه قمیص به معنای پیراهن) یعنی پیراهن بر تن کرد (ابن‌منظور، ذیل «قمص»).با توجه به نکات تاریخی مطرح شده در خطبه، مانند ذکر ناکثین، قاسطین، و مارقین، پیداست که این خطبه پس از واقعه جَمَل، صِفّین و نهروان و احتمالا در سالهای واپسین حیات حضرت علی علیه‌السلام ایراد شده است، یعنی در زمانی که مردم برای رویارویی با معاویه بهانه‌جویی می‌کردند. اکثر راویان درباره مکان ایراد خطبه سکوت کرده‌اند. طبرسی (ج 1، ص 281)، شیخ مفید (ج 1، ص 287) و قطب راوندی (ج 1، ص 133) مکان خطبه را محله رَحْبَه در نزدیکی کوفه ذکر کرده‌اند. امام این خطبه را در پاسخ به مردی ایراد کرد که از او درباره سبب به تأخیر انداختن تصدی خلافت پرسش کرد (سبط ابن‌جوزی، ص 117). اکثر منابع این خطبه را به نقل از ابن‌عباس آورده‌اند و به حضور وی در هنگام ایراد این خطبه اشاره کرده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به ابن‌بابویه، 1385ـ1386، ج 1، ص 150؛ مفید؛ طبرسی، همانجاها).با وجود همه کوششها برای نادیده انگاشتن این خطبه و نظایر آن و نیز مصادر و منابع آن، بسیاری از علمای اهل‌سنّت و شیعه آن را روایت کرده‌اند (رجوع کنید به محمودی، ج 2، ص 512). این خطبه به متون ادبی نیز راه یافته و دانشمند و ادیبی چون ابن‌ابی‌اِصبَع مصری (متوفی 654) در کتاب تحریرالتحبیر که در فن نثر است در باب استعانت، از آن به عنوان خطبه‌ای مشهور یاد و بدان استناد کرده‌است (رجوع کنید به کتاب 2، ص 383). این خطبه از بسیاری از علما و محدّثان قبل از سیدرضی با تفاوتهای اندکی در نقل روایت شده‌است؛ کسانی چون حافظ یحیی‌بن عبدالحمید حِمّانی (متوفی 228)، ابوجعفر احمدبن محمد برقی (متوفی 274 یا 280)، ابواحمد عبدالعزیز جَلوُدی بصری، ابواحمد حسن‌بن عبداللّه عسکری (متوفی 382؛ رجوع کنید به امینی، ج 7، ص 110ـ111)، ابوجعفر ابن‌بابویه قمی (متوفی 381؛ ابن‌بابویه، 1361ش، ص 360ـ364، همو، 1385ـ1386، ج 1، ص 150ـ151)، ابوالقاسم بلخی (متوفی 317)، ابوجعفربن قِبَه شاگرد ابوالقاسم بلخی (رجوع کنید به ابن‌ابی‌الحدید، ج 1، ص 205ـ206؛ ابن‌میثم، ج 1، ص 252)، ابوجعفر دِعبِل خُزاعی (متوفی 246؛ رجوع کنید به طوسی، ص 372)، ابوالحسن علی‌بن محمدبن فرات (متوفی 312؛ رجوع کنید به ابن‌میثم، ج 1، ص 253)، ابوعلی جُبّائی (متوفی 303؛ رجوع کنید به مجلسی، ج 29، ص 506) و حافظ سلیمان‌بن احمد طبرانی (متوفی 360؛ رجوع کنید به قطب راوندی، همانجا؛ محمودی، ج 2، ص 512) این خطبه را نقل کرده‌اند. وجود این خطبه در آثاری که قبل یا هم‌زمان با سیدرضی تدوین شده (رجوع کنید به ابن‌بابویه، همانجاها؛ مفید، ج 1، ص 287ـ290)، حاکی از صحت انتساب آن به امام علی علیه‌السلام است.افزون بر این اسناد و مدارک، فصاحت و نکات بلاغی (رجوع کنید به ابن‌ابی‌الحدید، ج 1، ص 152ـ153) و حسن‌اسلوب و نظم این خطبه نشان از کلام امام دارد (خوئی، ج 2، ص 273). از لحن و شیوه انتقادآمیز و تند خطبه نسبت به خلفا، از جمله عبارت «اِلی اَنْ قامَ ثالِثُ القوم...» ــکه ابی‌ابن‌الحدید (ج 1، ص 197) آن را از شعر معروف و هجوآمیز خُطَیئه تندتر و تلخ‌تر دانسته است ــ و با توجه به تعبیر ابن‌عباس از حضورش نزد امیرالمؤمنین (رجوع کنید به ابن‌بابویه، 1385ـ1386، ج 1، ص 150؛ مفید، ج 1، ص 287) و تأسف او از ناتمام ماندن سخنان حضرت، برمی‌آید که لحن معمول و عمومی حضرت چنین نبوده، بلکه این خطبه را در جمع یاران خاص و به طور ناخواسته ایراد کرده است (جعفری، ج 1، ص 128؛ واعظ‌زاده خراسانی، ص 24).خطبه شقشقیه به مثابه رنج‌نامه امام علی علیه‌السلام و از مهم‌ترین خطبه‌های نهج‌البلاغه است. این خطبه، در عین کوتاهی، دوره کامل تاریخ خلفای سه‌گانه نخستین از نگاه حضرت است. محور اصلی این خطبه مسئله خلافت، اوضاع سیاسی عصر خلفای نخستین، علل سکوت 25 ساله حضرت و انگیزه‌های پذیرش خلافت، گروههای سیاسی عصر امام و علل انحراف آنها از محور دین است. امام علی علیه‌السلام در این خطبه نخست شکایت خود را از نخستین مرحله خلافت بیان کرده و سپس صبر و سکوتش را به سبب ترجیح منافع اسلام بر منافع شخصی دانسته است. در قسمت بعدی خطبه، حضرت خلافت عمر را چون رشوه‌ای دانسته که ابوبکر به پاس خدمات عمر به او واگذار کرده است و خودسری، اشتباه، سرکشی و تلوّن و عیبجویی مردم را در این دوره ناشی از خشونت در گفتار و رفتار و خطاهای پی‌درپی عمر دانسته است. در ادامه حضرت به چگونگی به خلافت رسیدن عثمان در شورا و دسته‌بندیهای موجود در شورا اشاره کرده و پس از هجو شدید عثمان، شکمبارگی وی و دخالتهای نابه‌جای بنی‌امیه را عامل قتل او ذکر کرده است. در ادامه حضرت به شرح بیعت عمومی مردم با خود پرداخته و مهم‌ترین علت ایجاد گروههای سیاسی منحرف در زمان خود را بی‌توجهی به تعالیم قرآن به سبب دنیازدگی دانسته است. در بخش پایانی خطبه حضرت مهم‌ترین علت پذیرش خلافت را حضور مردم در صحنه، اتمام حجت به واسطه وجود یاران و ادای پیمان الهی ذکر کرده و خاطرنشان ساخته است که «اگر این دلایل نبود حکومت را نمی‌پذیرفتم، زیرا دنیای شما نزد من بی‌ارج‌تر از آبی است که از بینی بُز به هنگام عطسه پراکنده می‌شود». هنگامی که سخن حضرت به اینجا می‌رسد، مردی از اهل سواد، نامه‌ای به حضرت می‌دهد و به این ترتیب رشته گفتار حضرت از هم گسیخته می‌گردد. عبدالزهرا حسینی (ج 1، ص 317) آن فرد را منافقی مکار یا شخصی جاهل دانسته که با طرح ده سؤال بی‌مورد (رجوع کنید به ابن‌میثم، ج 1، ص 269ـ270) از ادامه سخنرانی حضرت جلوگیری کرده است.یکی از دلایل مخالفان صحت انتساب نهج‌البلاغه به امام علی علیه‌السلام، وجود همین خطبه در آن است. این گروه انتقاد آن حضرت را از خلفا و صحابه پیامبر برخلاف سیره وی و جعلی دانسته‌اند (رجوع کنید به همان، ج 1، ص 252)، حتی برخی، با این قیاس، کل نهج‌البلاغه را برساخته سیدمرتضی علم‌الهدی دانسته‌اند (رجوع کنید به ذهبی، ج 3، ص 124؛ ابن‌حجر عسقلانی، ج 4، ص 223). ابن ابی‌الحدید، از بزرگان اهل‌سنّت، در صحت انتساب این خطبه به امام علیه‌السلام تردید نکرده، ولی برداشتهای شیعه از آن را نقد کرده است (رجوع کنید به ج 1، ص 156ـ159). آنچه باعث تشکیک درباره این خطبه شده محتوای آن یعنی نقد دوران خلافت سه خلیفه اول است. از همین‌رو برخی از محدّثان شیعه آن را در ذیل دیگر مناقشات و تظلم‌خواهیهای حضرت آورده‌اند (رجوع کنید به طبرسی، ج 1، ص 281؛ ابن‌میثم، ج 1، ص 251ـ252).از خطبه شقشقیه به جهت شهرتش، شرحهای مستقل بسیاری در دست است که از آن جمله‌اند : شرح الخطبة‌الشقشقیة از سیدمرتضی علم‌الهدی (قم 1405)؛ شرح خطبه شقشقیه از علامه مجلسی (رجوع کنید به مجلسی، ج 29، ص 497ـ548)؛ اثبات‌الوصیة فی شرح الخطبة‌الشقشقیة اثر حریری عاملی (بیروت 1424/2003)؛ شرح‌الخطبة‌الشقشقیة اثر محمدرضا حکیمی (بیروت 1402/1982)؛ الشذرات‌العلویة فی شرح‌الخطبة‌الشقشقیة اثر ابوذر غفاری (قم 1416/ 1995). همچنین شرح خطبه شقشقیه اثر مرتضی کاشانی (تهران 1378) و شرح خطبه شقشقیه اثر سیدمحمدعلی موسوی خلخالی (تبریز 1358ش/1399)، شرحهای مستقل فارسی این خطبه‌اند (برای اطلاع از دیگر شروح این خطبه رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج 13، ص 222؛ حسینی، ج 1، ص 324).منابع : آقابزرگ طهرانی؛ ابن ابی‌الاصبع، تحریرالتحبیر فی صناعة‌الشعر و النثر و بیان اعجازالقرآن، کتاب 2، چاپ حنفی محمد شرف، ]قاهره ? 1383[؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1385ـ1387/1965ـ1967، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ ابن‌بابویه، علل‌الشرایع، نجف 1385ـ1386، چاپ افست قم ]بی‌تا.[؛ همو، معانی‌الاخبار، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم 1361ش؛ ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، حیدرآباد، دکن 1329ـ1331، چاپ افست بیروت 1390/1971؛ ابن‌منظور؛ ابن‌میثم، شرح نهج‌البلاغة، قم 1362ش؛ عبدالحسین امینی، الغدیر فی‌الکتاب و السنة و الادب، قم 1416ـ1422/1995ـ2002؛ علی‌بن زید بیهقی، معارج نهج‌البلاغة، قم 1380ش؛ محمدمهدی جعفری، پرتوی از نهج‌البلاغه: با نقل منابع و تطبیق با روایات مآخذ دیگر، تهران 1380ـ1381ش؛ عبدالزهرا حسینی، مصادر نهج‌البلاغة و اسانیده، بیروت 1405/1985؛ حبیب‌اللّه‌بن محمدهاشم خوئی، منهاج‌البراعة شرح نهج‌البلاغة، چاپ علی عاشور، بیروت 1429/2008؛ محمدبن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره 1963ـ1964، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ سبط ابن‌جوزی، تذکرة‌الخواص، بیروت 1401/1981؛ احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف 1386/1966، چاپ افست قم ]بی‌تا.[؛ محمدبن حسن طوسی، الامالی، قم 1414؛ سعیدبن هبة‌اللّه قطب‌راوندی، منهاج‌البراعة فی شرح نهج‌البلاغة، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم 1406؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج 29، چاپ عبدالزهراء علوی، بیروت: دارالرضا، ]بی‌تا.[؛ محمدباقر محمودی، نهج‌السعادة فی مستدرک نهج‌البلاغة، ج 2، بیروت 1396/1976؛ محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج‌اللّه علی‌العباد، بیروت 1414/1993؛ محمدباقربن محمد نواب لاهیجانی، شرح نهج‌البلاغه، چاپ محمدمهدی جعفری و محمدیوسف نیری، تهران 1379ش؛ محمد واعظ‌زاده خراسانی، «امام علی (ع) و وحدت»، کتاب نقد، سال 5، ش 3 (تابستان 1380).