خط (6)در آسیای جنوبشرقی. آسیای جنوبشرقی (مجموعه کشورهای میانمار/برمه، تایلند، کامبوج، لائوس، ویتنام و بخش جنوبی مجمعالجزایر مالزی و اندونزی تا جاوه، بالی، سوماترا، برونئی و فیلیپین)، به لحاظ جغرافیایی، زبانی و مردمشناختی یکی از متنوعترین مناطق جهان و در عین حال دارای نوعی همگونی فرهنگی است (گور، ص 114). زبانهای رایج در این منطقه بیشتر به سه خانواده زبانی مجزا تعلق دارد: استرونزی، که مالزیایی ـ پولنیزیایی نیز نامیده میشود؛ چینی ـ تبتی، با سه شاخه تبتی ـ برمهای، تایی و چینی؛ و آستروآسیایی (مون ـ خِمِر یا مونْدا؛ رجوع کنید به گادرد، ص 29ـ30؛ بلوود، ص 107، 109).پُرگویش ترین زبانهای رایج در آسیای جنوبشرقی در زمره خانواده زبانی استرونزی و عبارتاند از: زبانهای اندونزیایی و مالزیایی (که باهم زبانهای مالایی نامیده میشوند) با دویست میلیون تن، جاوهای با 75 میلیون، سوندانی با سی میلیون، و فیلیپینی (تاگالو) با پنجاه میلیون تن گویشور. زبانهای رایج در آسیای جنوبشرقی به واسطه تنوعی که دارند، از نظامهای نوشتاری متفاوتی چون واژهنگار، الفبایی و آبوگیدا بهره میگیرند (رجوع کنید به گادرد، ص178؛ نیز رجوع کنید به راجرز، ص221ـ 222؛ رجوع کنید به بخش1).غیر از ویتنامی، زبانهای اصلی آسیای جنوبشرقی دارای خطوطی بوده (یا هستند) که همگی از خط آبوگیدای گرانتهه یا خط پالاوا (زیرشاخه خط هند جنوبی از خطوط براهمی اولیه) مشتق شدهاند که این خط نیز به نوبه خود، بهطور غیرمستقیم به خط دوناگری هند شمالی مرتبط است ()زبانهای استرونزی آسیا و ماداگاسکار(، ص 3).در حقیقت، عناصر فرهنگ هند بهویژه مذاهب (هندو و بودایی)، زبانهای سنسکریت و بالی و نظامهای نوشتاری هندی از حدود دو هزار سال پیش در منطقه جنوبشرقی آسیا (جزایر و شبهجزایر آن) نفوذ کرده است. نظامهای نوشتاری هندی، نخست با زبانهای استرونزی (جاوهای و چامی) و سپس با زبانهای آستروآسیایی (مون ـ خمر) و پس از آن با زبانهای تایی (تایی و لائو) و در نهایت با زبانهای تبتی ـ برمهای (پیو، برمهای و کارن) انطباق یافته است و به این ترتیب، تأثیر فرهنگ هند تا شمال (منطقه هیمالیا) نیز گسترده شده است. تبتیها از سال 600 میلادی از نوشتار هندی استفاده میکردهاند ()دایرةالمعارف جهانی زبانشناسی(، ج 4، ص 44). یکی از مشخصههای بارز خطوط آسیای جنوبشرقی، گرایش عمومی آنها به سوی ساده شدن است. در حالیکه خط پالاوا دارای چهل نویسه و بیش از دوازده علامت زیر و زبری بوده است، تعداد این نویسهها در خطوط هندی آسیای جنوبشرقی مانند جاوهای و بالی (خطِ زبان بالیایی، یکی از زبانهای استرونزی رایج در اندونزی)، لامپانگ (از خطوط سوماترای جنوبی)، ماکاسار (از خطوط رایج در اندونزی کنونی) و تاگالوگ (از خطوط رایج در فیلیپین) و بسیاری از خطوط دیگر، کمتر شده است (کایپرز، ص 3ـ4).یکی دیگر از ویژگیهای مشترک میان این خطوط سادهشدن شکل نویسههاست. در مقایسه با اشکال پیچیده (و انحنادار) نویسههای خطوط جاوهای، سوندانی (خطِ زبان سوندانی در جاوه) و بالی، نظام نوشتاری خطوط سوماترای جنوبی، باتاک بوگیس (از خطوط رایج در اندونزی معاصر) و فیلیپینی تمایل زیادی به اشکال زاویهدار دارد. کشیدن این اشکال بر روی سطوح ناهمواری نظیر پوست درختان و بامبوها سادهتر است (همان، ص 4). تصاویر زیر این تفاوت را نشان میدهد.تحول تاریخی برخی از مهمترین خطوط آسیای جنوبشرقی. نخستین خطی که برخی از زبانهای آسیای جنوبشرقی با آن نگاشته شد، خط پالاواست. برای نمونه، زبان جاوهای در آغاز قرن چهارم میلادی به این خط نوشته میشد. پس از آن در فاصله قرون سوم تا نهم (نهم تا پانزدهم میلادی)، این زبان به خط دیگری به نام کوی (یا جاوهای باستان) که مشتق از خط پالی (یکی از شاخههای اصلی خطوط هندی شمالی) بود، تحریر میشد. خط پالی علاوه بر خط کوی، مادر بسیاری از خطوط آسیای جنوبشرقی نظیر سیامی یا تایی باستان و برمهای بوده است (کولماس، 1999، ص 243؛ گور، ص 114؛ فیشر، ص 114ـ115). گفتنی است بسیاری از خطوطی که در جزایر متعدد آسیای جنوبشرقی بهکار رفتهاند، غیرمستقیم از طریق خط کوی به هند میرسند (گور، ص 117).در خط سیامی یا تایی باستان، منحصرآ علائمی برای نشان دادن نواخت واجی به این خط اضافه شد. خط کوی پس از خط سیامی رایجترین خط در میان گویشوران زبان جاوهای (بزرگترین جامعه زبانی جزیره جاوه) بوده است. این خط طبق قراردادهای خطوط هندی واکهها را بهنمایش میگذاشت. بااینحال، جاوهای باستان ویژگیهای منحصر به فردی داشته است؛ برای مثال در این خط نشانههای خاصی نمایانگر مرتبه اجتماعی نویسنده در مقایسه با مخاطبش بوده است. این خط تنها خط هندی است که روابط اجتماعی را رمزگذاری میکند (فیشر، ص 114ـ115).در خط کوی که یک خط آبوگیداست، بیست نویسه همخوانی وجود دارد که هر نویسه معرف یک همخوان و یک واکه ذاتی (a) است. این نویسهها را آکسار مینامند. در این خط، واکههای غیر از واکه ذاتی با علائم زیر و زبری متصل به آکسارها نشان داده میشوند. این علائمِ زیر و زبری در زبان جاوهای سندانگان نامیده میشوند. هنگام ترکیب هریک از این علائم با یک آکسار، واکه ذاتی خنثی میشود. این واکه در شرایط دیگری نیز ممکن است حذف شود؛ برای مثال، وقتی همخوانها در پایان هجا یا در یک خوشه همخوانی واقع میشوند. در خط کوی، مجموعه دیگری از نویسهها وجود دارند که هریک از آنها معرف یک خوشه همخوانیاند. این نویسههای متصل را پاسانگان مینامند. تعدادی از پاسانگانها در زیر یا نزدیک به نویسههای آکسار، در خطوط افقی و از چپ به راست قرار میگیرند (کولماس، 1999، ص 247؛ نیز رجوع کنید به تصویر 4 و 5).کاربرد خط کوی برای نوشتن زبانهای جاوهای، مالایی و غیره سرانجام پس از ظهور اسلام در آسیای جنوبشرقی، در قرن یازدهم، کنار گذاشته شد و بهجای آن، نوشتاری سنّتی برگرفته از خط عربی استفاده گردید، که به نام خط جاوی (عربی جاوهای) شناخته شده است. به این خط پگون یا گاندیل نیز میگویند. البته نوشتن به خط جاوهای باستان (کوی) در برخی حوزههای محدود همچنان ادامه یافت (همان، ص 243ـ244).امروزه حدود شانزده هزار نسخه خطی به خط عربی جاوهای در بسیاری از کتابخانهها و موزههای جهان نگهداری میشود (جوهری، ص 5). در این خط، متناسب با واجهای زبانهای مالایی (اندونزیایی و مالزیایی) و نیز زبان جاوهای، شش حرف به حروف الفبای عربی اضافه شده است: ع /ng/، و/v/، ن /ny/، چ /c/، ک /g/ و ف /p/. برخی از این حروف برگرفته از الفبای زبانی فارسی است (همان، ص 3؛ نیز رجوع کنید به تصویر 6).نخستین کتیبههای بازمانده به خط عربی جاوهای (کتیبههای ترنگانو) بر روی ستونی سنگی نوشته شدهاند. محتوای آنها درباره اشاعه قانون حدود اسلامی در پادشاهی ترنگانوست. تاریخ نگارش این کتیبهها را 6 رجب 702/ 24 فوریه 1303 برآورد کردهاند (جوهری، ص 4). پس از دوره کتیبههای ترنگانو، خط عربی جاوهای برای نوشتن زبان مالایی در تمام مجمعالجزایر مالایی به کار گرفته شد. در آن دوره، این زبان به عنوان زبانی میانجی برای گسترش تعالیم اسلامی، انجام دادن تجارت بینالمللی، و برقراری مناسبات سیاسی در بین پادشاهیها و سلطاننشینهای منطقه جنوبشرقی آسیا بهکار گرفته میشد. در ادوار بعدی نیز، زبان مالایی را مبلّغان مسیحی همچنان برای اشاعه تعالیم مسیحیت بهویژه در بخش شرقی اندونزی به کارمیبردند (همان، ص 5).بسیاری از شاهکارهای ادبی مالایی به خط عربی جاوهای نوشته شدهاند (همان، ص 6). در دوران طلایی پادشاهی دارالسلام اَکّه، بسیاری از دانشمندان و مؤلفان برجسته کتابهای بسیاری را به زبان مالایی و به خط عربی جاوهای تألیف کردند که از آن میان میتوان شیخ حمزه فَنْسوری، عارف اکهای، را نام برد که آثار بسیاری نظیر شرابالعاشقین و اسرارالعارفین نگاشته است. شیخشمسالدین سوماترایی، از شاگردان وی، که تعالیم وحدت وجود را دنبال میکرد، آثار برجستهای نظیر تنبیهالطلاب، شرح رباعی حمزه فنصوری، انوارالدقائق، مرآتالمؤمنین، مرآتالایمان، کتاب العارفین و مرآتالقلوب را از خود برجای گذاشته است. شیخ عبدالرئوف فنصوری (عبدالرئوف سینگْکِل) کتاب تفسیرالقرآن بیضاوی را به زبان مالایی و به خط عربی جاوهای ترجمه کرد.در بخش غربی جزیره برونئی نیز، شیخمحمد ارشد البَنْجاری بزرگترین کتاب فقه را به زبان مالایی و خط عربی جاوهای با عنوان سبیلالمهتدین نگاشته است. از وی بیش از چهل اثر تألیفی باقی مانده است. برخی دانشمندان دیگر که به زبان مالایی و به خط عربی جاوهای تألیفاتی داشتهاند، عبارت بودند از: در پاتانی در جنوب تایلند، داوودبن عبداللّهالفتانی، که در حدود صد کتاب (از جمله فروعالمسائل، منهجالعابدین، کشف الغُمّة، علم تصوف، دروس الثامن، و ترجمه بدایة الهدایة) از وی باقی ماندهاست، و در غرب سوماترا در اندونزی، شیخبرهانالدین اولاکن و شیخعبداللّه احمد (همان، ص 7ـ8).خط عربی جاوهای در دیگر زبانهای آسیای جنوبشرقی نظیر اچنهای، بَوگیس ـ ماکاسار، ریجانگ، و لامپونگ نیز استفاده میشده است (همان، ص10). با توجه به حجم انبوه متون باقیمانده از خط عربی جاوهای، میتوان گفت که این خط نقش عمدهای در اشاعه و گسترش زبان مالایی و تعالیم مذهبی اسلام در جنوبشرقی آسیا داشته است؛ اگرچه پس از ورود قدرتهای استعمارگر غرب به این ناحیه، کاربرد این خط بسیار محدود شد و جای آن را خط لاتین گرفت (همان، ص 12).خط عربی جاوهای به سبب تقدس قرآن در میان مردم کشورهای مسلماننشین آسیای جنوبشرقی دارای ارزش اجتماعی والایی بوده است. این خط الفبایی از راست به چپ نوشته میشده است. از زمان استیلای استعمارگران اروپایی (هلندیها)، لاتینگرایی در اندونزی رواج یافت. از سوی دیگر، انگلیسیها نیز باعث شدند که نظام متفاوتی از خط لاتین به مالزی وارد شود، اما استیلای حقیقی خط لاتین و افول عربی جاوهای تا قرن چهاردهم به طول انجامید (گادرد، ص 179ـ180).تا 1351ش، خط لاتین اندونزی و مالزی باهم تفاوت داشت، زیرا نظام نوشتاری هلندی و انگلیسی متفاوت بود. در این سال، هر دو کشور نظامهای نوشتاری خود را تغییر دادند تا یک خط مشترک بسازند (رجوع کنید به تصویر7).خطوط معاصر آسیای جنوبشرقی. زبان رسمی اندونزی اندونزیایی و زبان رسمی مالزی مالزیایی است که به سبب شباهت بسیار این دو زبان، به آنها زبانهای مالایی نیز گفته میشود. همانطور که گفته شد، این دو زبان از 1351ش تاکنون به خط لاتین مشترک نوشته میشوند (رجوع کنید به ناکانیشی، ص 71). در این خط، حروف qو x به کار نمیروند. یکی از نکات جالب توجه درباره املای زبان اندونزیایی این است که برای نشاندادن پدیده تکرار (که در این زبان نشانه جمع اسامی یا بیانگر شدت عمل است) صورت مفرد واژه نوشته میشود و پس از آن عدد دو میآید، برای مثال، anak2 یا anak2 به صورت [ana-ana]خوانده میشود. در خط عربی، همین کلمه به صورت «انق 2» نوشته میشود (همانجا).بهرغم اینکه خطوط مختلفی در سوماترا، جاوه، بالی و سولاوسی به کار میرود، همه روزنامههای اندونزی به خط لاتین چاپ میشود. برخی از این خطوط را در مدارس آموزش میدهند و گاهی برای تزیین قصر پادشاهان به کار میروند. در مالزی نیز، روزنامهها به زبان مالزیایی و به خط عربی یا لاتین چاپ میشوند. در این دو کشور، روزنامههایی به زبان انگلیسی، چینی، تامیلی و پنجابی (در مالزی) چاپ میشوند (ناکانیشی، همانجا).زبان رسمی کامبوج، کامبوجی یا خمر است. این زبان به خانواده زبانی مون ـ خمر تعلق دارد. زبان خمر به خط خاصی به همین نام نوشته میشود. قدیمترین اثر نوشتهشده به این خط به تاریخ 611 میلادی است. این خط برگرفته از خط براهمی هند جنوبی است و یک خط آبوگیدا محسوب میشود (هافمن، ص 3ـ4). در خط خمر، بسته به اینکه واکه ذاتی همراه با همخوانها /aa/ است یا /ↄↄ/، همخوانها به دو شیوه متفاوت نوشته میشوند (رجوع کنید به )دایرةالمعارفجهانی زبانشناسی(، ج 2، ص 273ـ274؛ کمبل، ج 2، ص 1507؛ نیز رجوع کنید به تصویر8).زبان رسمی برمه، برمهای (از خانواده چینی ـ تبتی) است. این زبان در مرکز برمه به کار میرود اما در نواحی حاشیهای به زبانهای مون (از زبانهای مون ـ خمر)، شان و کارن (هر دو از زبانهای تایی) و کاچین (از زبانهای تبتی ـ برمهای) نیز صحبت میشود. این زبانها به خطوط مختلفی نوشته میشوند که همه آنها به خط برمهای شبیهاند. کاچین به خط لاتین نوشته میشود. روزنامهها در برمه به خط و زبان برمهای نوشته میشوند (ناکانیشی، ص70؛ نیز رجوع کنید به تصویر9).زبانهای رسمی سنگاپور مالایی، انگلیسی، چینی و تامیلیاند. این زبانها در روزنامهها و متن کتابها به کار میروند. زبان مالایی به خط لاتین منتشر میشود (ناکانیشی، ص 71)، جز متون مذهبی اسلام که آنها نیز به عربی جاوهای نوشته میشوند ()نظامهای نوشتاری زبان دوم(، ص 358).در سنگاپور، از نویسههای سادهشده خط چینی برای نوشتن زبان چینی (ماندارین) استفاده میشود. گفتنی است حدود 77% مردم سنگاپور دارای اصالت چینی، در حدود 14% مالایی و در حدود 8% هندی هستند که به زبان تامیلی صحبت میکنند. در سنگاپور، زبان مدارس و دانشگاهها و نیز زبان تجارت، انگلیسی است (همانجا).زبان حکومت تایلند تایی است. در تایلند نیز همانند برمه، اقلیتهای نژادی ساکن در مناطق کوهستانی به زبانهای متعددی تکلم میکنند. لائو، شان و میائو، مهمترین اقلیتهای زبانی این کشورند و هر کدام خط مخصوص به خود دارند. در تایلند شمالی، خط چینگ مای برای نوشتن کتابهای مدارس به کار میرود اما قریب به اتفاق روزنامهها (بهجز تعداد معدودی از آنها که به انگلیسی و چینی نوشته میشوند) به خط تایی چاپ میشوند (ناکانیشی، همانجا؛ نیز رجوع کنید به تصویر 10).این خط نیز مانند بسیاری دیگر از خطوط رایج در آسیای جنوبشرقی مشتق از خطوط هندی و از نوع آبوگیداست. ارتباط میان واجها و حروف در خط تایی غیرمستقیم است، یعنی صداهای بسیاری وجود دارد که در خط میتواند بهواسطه چندین نویسه بیان شود، اما انتخاب نویسه برای هر واژه خاص به نواخت هجا (زبان تایی نواختی است) بستگی دارد (گادرد، ص 182ـ183؛ نیز رجوع کنید به کولماس، 2003، ص 145ـ148). در این خط، همخوانها متناسب با انواع نواخت به سه دسته (خیزان، میانه و افتان) تقسیم میشوند (هاداک، ص 764).ویتنامی زبان رسمی ویتنام است و از قرن دوازدهم با خط لاتین نوشته میشود. این خط دارای 29 حرف (بدون z, w, j, f) است و هفت حرف واکهای متفاوت دارد. در این خط، پنج علامت زیر و زبری برای نشان دادن شش نواخت بر روی واکهها وجود دارد (ناکانیشی، همانجا).در گذشته، خطوط متفاوتی برای هریک از زبانهای محلی فیلیپین بهکار میرفته است، زبانهایی مانند تاگالوگ، ویسایان، ایلوکانو و پانگاسنیان، که همگی متعلق به گروه زبان اندونزیاییاند. در حال حاضر، همه خطوط مرتبط با این زبانها منسوخ گشتهاند و همه آنها با خط لاتین کتابت میشوند. روزنامهها در فیلیپین به خط لاتین و به زبانهای انگلیسی، اسپانیایی، فیلیپینی (شکل بازسازیشده تاگالوگ)، ویسایان و ایلوکانو و پانگاسنیان (تاحدودی) چاپ میشوند. علاوه بر این، معدودی روزنامه نیز به زبان چینی منتشر میشوند (همانجا).منابع :The Austronesian languages of Asia and Madagascar, ed. Alexander Adelaar and Nikolaus P. Himmelmann, London: Routledge, 2005; Peter Bellwood, "Southeast Asia before history", in The Cambridge history of Southeast Asia, vol.1, pt.1, ed. Nicholas Tarling, Cambridge 2004; George L. Campbell, Compendium of the world's languages, London 1991; Florian Coulmas, The Blackwell encyclopedia of writing systems, Oxford 1999; idem, Writing systems: an introduction to their , linguistic analysis , Cambridge 2003; Steven Roger Fischer, A history of writing, London 2001; Albertine Gaur, A history ofwriting,London 1992; Cliff Goddard, The languages of east and Southeast Asia, Oxford 2005; Thomas John Hudak, "Thai",in The world's majorlanguages, ed. Bernard Comrie, London: Routledge, 1991; Franklin E. Huffman, Cambodian system of writing and beginning reader, [Ithaca], N. Y. 2002; International encyclopedia of linguistics, ed. William Bright, New York: Oxford University Press, 1992, s.vv. "Khmer" (by Gerard Diffloth), "Southeast Asian languages" (by James A. Matisoff); Amat Juhari, "The origin and the spread of the Jawi script", in Sub-regional Symposium on the Incorporation of the Languages of Asian Muslim Peoples into the Standardized Quranic Script Project (SQSp>, KualaLumpur. 5-7 November 2008. Retrieved Feb.1, 2011, from http://alharfalarabi.org /PDF/PAPERS/ Amat-JOHARI.pdf; Joel Kuipers, "Indic scripts of insular Southeast Asia: changing structures and functions". Retrieved Feb.1, 2011, from http:// home.gwu.edu/(kuipers/ kuipers insular seasia scripts. pdf; Akira Nakanishi, Writing systems of the world, North Clarendon, Vt. 2003; Henry Rogers, Writing systems: a linguistic approach, Malden, Mass. 2005; Second language writing systems, ed. Vivia Cook and Benedetta Bassetti, Clevedon, Engl. 2005.