خضربن نصربن عقیل اربلی

خَضِربن نصربن عقیل اِرْبِلی، کنیه‌اش ابوالعباس، مفسر و فقیه شافعی قرن پنجم و ششم. محل تولد او دانسته نیست، اما به اربیل (شهری در عراق، سابقآ اِرْبِل) منسوب است (رجوع کنید به سمعانی، ج 1، ص 105؛ یاقوت حموی، ذیل «اربل»). ابن‌عساکر (ج 16، ص 449) درباره تاریخ تولد خَضِر، به گفته‌ای از خود او استناد کرده که سال ولادتش را 478 حدس زده است.خضر برای تحصیل به بغداد رفت و نزد استادانی چون شمس‌الدین کیا هَرّاسی* (متوفی 504) و ابوبکر محمدبن احمد قفّال چاچی* (متوفی 507) فقه آموخت و سپس به اربیل بازگشت (همانجا؛ ابن‌قاضی شهبه، ج 2، ص 9) و مدرسه رَبَض را تأسیس کرد. ابومنصور سرفتکین (قائم‌مقام حاکم اربیل) نیز در 533 مدرسه قلعه را، به سبب ورود او، تأسیس کرد. خضر تا پایان عمر در این دو مدرسه به تدریس پرداخت. او را اولین مدرّس اربیل دانسته‌اند (رجوع کنید به ابن‌مستوفی اربلی، قسم 2، ص 78؛ ابن‌خلّکان، ج 2، ص 237؛ عزّاوی، ص 69ـ70). از جمله شاگردان او، عثمان‌بن عیسی هَذبانی مارانی (شارح المهذّب) و ابوالقاسم نصربن عقیل‌بن نصر بودند (ابن‌خلّکان، ج 2، ص 237ـ 238؛ صفدی، ج 13، ص 338؛ اسنوی، ج 1، ص 66). خضر پسری به‌نام نصر داشت که عالم شافعی و صاحب آثاری چون خطبة‌الوداع بود و مدتی نزد وی درس خواند (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 715؛ بغدادی، ج 2، ستون 491).خضر در 567 در اربیل درگذشت و در مدرسه خود، ربض، به خاک سپرده شد (ابن‌خلّکان، ج 2، ص 238؛ سبکی، ج 7، ص 83؛ ابن‌قاضی شهبه، ج 2، ص10). پس از او، برادرزاده و شاگردش، ابوالقاسم نصربن عقیل، تدریس در آن مدرسه را برعهده گرفت (ابن‌مستوفی اربلی، همانجا؛ اسنوی، ج 1، ص 67).خضربن نصر را یکی از بزرگان فقه شافعی، عالم به فرایض (احکام ارث) و علم خلاف، مفسری توانا و محدّثی ثقه دانسته و زهد و پارسایی او را ستوده‌اند (رجوع کنید به ابن‌عساکر، همانجا؛ ابن‌خلّکان، ج 2، ص 237؛ اسنوی، ج 1، ص 66).گفته‌اند خضر آثار بسیاری در تفسیر و فقه و حدیث تألیف کرده بوده (رجوع کنید به ابن‌خلّکان، همانجا؛ ابن‌قاضی شهبه، ج 2، ص 9)، اما در منابع، فقط به دو اثر وی اشاره شده است: یکی کتابی مشتمل بر 26 خطبه رسول اکرم به همراه سلسله اَسناد آنها؛ و دیگری، مجموعه احادیثی در فضائل صحابه، بدون ذکر سند (رجوع کنید به ابن‌عساکر؛ صفدی، همانجاها؛ یافعی، ج 4، ص 37).منابع :ابن‌خلّکان؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ2001؛ ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت: عالم‌الکتب، 1407/1987؛ ابن‌مستوفی اربلی، تاریخ اربل، المسمّی نباهة البلد الخامل بمن ورده من‌الاماثل، چاپ سامی صقار، ]بغداد[ 1980؛ عبدالرحیم‌بن حسن اسنوی، طبقات‌الشافعیة، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت 1407/1987؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج 2، در حاجی‌خلیفه، ج 6؛ حاجی‌خلیفه؛ عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة‌الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، ]قاهره[ 1964ـ] 1976[؛ سمعانی؛ صفدی؛ عباس عزّاوی، اربل فی مختلف العصور (اللواء و المدینة)، چاپ محمدعلی قره‌داغی، بغداد 1422/2001؛ عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآة‌الجنان و عبرة‌الیقظان، بیروت 1417/1997؛ یاقوت حموی.