خشنی محمدبن حارث

خُشَنی، محمدبن حارث، فقیه و شرح‌حال نگار مالکی قرن چهارم. کنیه‌اش ابوعبداللّه بود و در خُشَن (قریه‌ای نزدیک قیروان*) به دنیا آمد و بعدها خُشَنی خوانده شد (سمعانی، ج 2، ص 372؛ حسن حسنی عبدالوهاب، ج 4، ص 44؛ د. ا. د. ترک، ذیل مادّه). تاریخ دقیق تولد خشنی معلوم نیست ولی برخی مورخان وی را در 311 یا 312 نوجوان دانسته‌اند (رجوع کنید به قاضی‌عیاض، ج 6، ص 266؛ دباغ، ج 3، ص 81). ازاین‌رو، حسن حسنی عبدالوهاب (همانجا) تولد او را در دهه آخر قرن سوم حدس زده است.خشنی دروس مقدماتی فقه و حدیث را در قیروان از استادانی چون احمدبن زیاد، احمدبن نصر هواری و ابوبکر محمد ابن‌لبّاد فراگرفت. سپس برای تکمیل تحصیلات خود، در 311 یا 312 به قرطبه رفت و در آنجا از علمای آن دیار، از جمله احمدبن عُباده، محمدبن عبدالملک و قاسم‌بن اصبغ بیّانی* بهره برد (ابن‌فَرَضی، ج 2، ص 802؛ قاضی عیاض؛ دباغ، همانجاها؛ ذهبی، ج 3، ص 1002). به گزارش برخی منابع، خشنی پیش از 320 به شهر سَبته رفت و مدتی در آنجا سکونت گزید و به تدریس پرداخت، ولی دوباره به قرطبه بازگشت (رجوع کنید به قاضی عیاض؛ دباغ، همانجاها؛ قس د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). او در قرطبه تحت حمایت حاکم آنجا، حَکَم‌بن عبدالرحمان* ملقب به مستنصرباللّه، بود. حَکَم وی را به سرپرستی امور مواریث در شهر بَجّانه* و سرپرستی شورای قرطبه منصوب کرد (قاضی‌عیاض، ج 6، ص 267؛ ابن‌فرحون، ج 2، ص 213؛ بروکلمان، ج 3، ص 88).پس از درگذشت حَکَم در 366، خشنی از مناصب دولتی عزل شد و برای امرارمعاش به کارهایی چون داروسازی پرداخت (دباغ، ج 3، ص 82؛ د. اسلام، همانجا). او به تدریس و تألیف کتاب نیز اشتغال داشت. عبدالرحمن‌بن احمد تَجیبی معروف به ابن‌حَوْبیل، سعیدبن ابوحامد و سلیمان‌بن عبدالرحمان از جمله شاگردان و راویان حدیث از وی هستند (ابن‌فرضی، ج 1، ص 295، 328؛ مخلوف، ص 94).برخی شرح‌حال‌نگاران سال درگذشت خشنی را 361 یا 364 ذکر کرده‌اند (رجوع کنید به ابن‌فرضی، ج 2، ص 803؛ قاضی‌عیاض، ج 6، ص 268)، ولی ذهبی (همانجا) باتوجه به اینکه وفات حکم‌بن عبدالرحمان در زمان حیات خشنی روی داده، تاریخ وفات خشنی را سال 371 ذکر کرده‌است. مدفن خشنی در مقبره مؤمره در قرطبه قرار دارد (ابن‌فرضی، همانجا).خشنی را فقیهی زیرک، آشنا به فن مناظره و علوم و هنرهای گوناگون، و کوشا در نگارش کتابهای شرح‌حال و طبقات دانسته‌اند. تصریح مورخان به پذیرفته شدن رأی وی درباره تغییر جهت قبله مسجدجامع سبته، نشان‌دهنده آشنایی او با ریاضیات است. وی در کیمیا و پزشکی نیز مهارت داشت، همچنان که شعر نیز می‌سرود (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 802ـ803؛ قاضی عیاض، ج 6، ص 266ـ267؛ ابن‌فرحون، ج 2، ص 212ـ213).خشنی آثار متعددی تألیف کرد که غالب آنها شرح‌حال عالمان مالکی یا در موضوع فقه مالکی است. وی این کتابها را به خواست حَکَم‌بن عبدالرحمان نوشت. از آثار اوست: 1) اخبارالقضاة بالاندلس، شرح‌حال علمای اندلس تا اواسط قرن چهارم، که با ترجمه اسپانیایی ریوئیرا در 1332/1914 در مادرید منتشر شد. اصل کتاب نیز بارها با نام قضاة قرطبة در قاهره چاپ شده است (رجوع کنید بهحُمَیْدی، ج 1، ص 94؛ د.اسلام، همانجا). 2) طبقات علماءافریقیة، که برخی آن را تکمله طبقات محمدبن احمد ابوالعرب (محدّث و شرح‌حال‌نگار) دانسته‌اند (رجوع کنید به د.اسلام، همانجا؛ حسن حسنی عبدالوهاب، ج 4، ص 46). این اثر در 1372 در قاهره همراه قضاة قرطبة چاپ شده است.3) اخبارالفقهاء و المحدّثین که در 1420 در بیروت چاپ شد (رجوع کنید به حمیدی؛ دباغ، همانجاها). 4) الاتفاق و الاختلاف فی مذهب مالک (رأی مالک الذی خالفه فیه اصحابه)، که برخی این دو را دو اثر مجزا دانسته‌اند (رجوع کنید به حمیدی، همانجا؛ قاضی‌عیاض، ج 6، ص 267؛ ذهبی، همانجا؛ برای نسخ خطی آن رجوع کنید به حسن حسنی عبدالوهاب، ج 4، ص 51). 5) الفُتْیا، که در تونس چاپ شد (قاضی‌عیاض؛ حسن حسنی عبدالوهاب، همانجاها)؛ 6) التعریف (قاضی‌عیاض، همانجا). 7) مناقب سحنون، که قاضیعیاضدر ترتیب‌المدارک خود از آن بهره برده‌است. 8) الاقتباس، در شرح‌حال عالمان مالکی (حسن حسنی عبدالوهاب، ج 4، ص 47؛ نیز برای سایر آثار خشنی رجوع کنید به حمیدی؛ قاضی‌عیاض؛ د. اسلام، همانجاها).منابع :ابن‌فرحون، الدیباح المُذهَب فی معرفة اعیان علماء المَذهَب، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ?] 1394/ 1974[؛ ابن‌فَرَضی، تاریخ علماءالاندلس، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره 1410/1989؛ کارل بروکلمان، تاریخ‌الادب العربی، ج 3، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره 1969؛ حسن حسنی عبدالوهاب، کتاب العُمر فی المصنفات و المؤلفین التونسیین، چاپ محمد عروسی مطوی و بشیر بکوش، تونس 2001؛ محمدبن فتوح حُمَیْدی، جذوة‌المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره 1410/1989؛ عبدالرحمان‌بن محمد دباغ، معالم‌الایمان فی معرفة اهل القیروان، اکمله و علق علیه ابوالفضل‌بن عیسی تنوخی، ج 3، چاپ محمد ماضور، ]تونس 1978[؛ محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ، حیدرآباد، دکن 1376ـ1377/ 1956ـ1958، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ سمعانی؛ عیاض‌بن موسی قاضی‌عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب‌المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج 6، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب 1401/1981؛ محمدبن محمد مخلوف، شجرة‌النور الزکیة فی طبقات المالکیة، قاهره 1349ـ1350، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛EI2, s.v. "Al-Khushani" (by Ch. Pellat); TDVIA, s.v. "Huseni, Muhammed b. Haris" (by Ahmaet Ozel).