خِشت و کَمارَج، بخشی در شهرستان کازرون، در استان فارس. در این مقاله علاوه بر بخش خشت و کمارج به شهرهای کُنارتَخْته و خشت نیز پرداخته شده است.بخش خشت و کمارج. این بخش در مغرب شهرستان کازرون قرار دارد و از مغرب به بخشهای سعدآباد و مرکزی شهرستان دشتستان در استان بوشهر، محدود است (رجوع کنید به نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران). خشت و کمارج مشتمل است بر دو دهستان به نامهای خشت و کمارج و دو شهر به نامهای خشت و کُنارتَخْته که مرکز بخش به شمار می‌رود (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور، 1385ش، ذیل «استان فارس»). عمده آبادیهای دهستان خشت در دامنه شرقی کوه قِبْله و آبادیهای دهستان کمارج، در دامنه غربی و جنوبی رشته‌کوه مَسْت واقع است (رجوع کنید به جعفری، ج 1، ص 389، 511).برخی از کوههای مهم بخش عبارت‌اند از: کَمارَج (بلندترین قله ح 1697 متر) از رشته‌کوه مست، و کوه شاهپور (بلندترین قله ح 1556متر) با غاری به همین نام که مجسمه شاهپور ساسانی به ارتفاع هفت متر در دهانه آن قرار دارد (رجوع کنید به همان، ج 1، ص 353ـ354، 442؛ برای اطلاع بیشتر از غار شاهپور رجوع کنید به معرفت، ص 538ـ540). تنگ ترکان و کُتلهای کمارج و رودک در این بخش قرار دارند (رجوع کنید به رزم‌آرا، ج 7، ص 88، 188؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله). رود هِلِّه در دهستان خشت به نام شاپور* و رود دالکی، ریزابه هله، در دهستان کمارج جریان دارند (رجوع کنید به جعفری، ج 2، ص 214، 479ـ480).اهالی خشت و کمارج به زراعت، باغداری، دامداری، پرورش زنبورعسل و صنایع‌دستی، از جمله قالی‌بافی و شال‌بافی، اشتغال دارند. محصولات عمده این بخش شامل گندم، برنج، جو، ذرت، پنبه، تنباکو و هندوانه است. از فراورده‌های باغی نیز انار، لیموترش، نارنج و پرتقال دارد. خرمای آن در استان فارس معروف است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 102، ص 35، 93ـ94، 122؛ مظفریان، ص 66ـ67).راه اصلی کازرون ـ برازجان (در استان بوشهر) از این بخش می‌گذرد.اهالی خشت و کمارج شیعه دوازده امامی‌اند و به فارسی با گویش محلی و لری و ترکی گفتگو می‌کنند (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 102، ص 29، 94؛ مظفریان، ص 67). طایفه‌های دره‌شوری و فارسمیدان، از ایل قشقایی، در آن قشلاق دارند (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 102، ص 94؛ مرکز آمار ایران، 1378ش، ص 111).طبق سرشماری 1385ش، جمعیت بخش خشت و کمارج 227 ،30تن است که از این تعداد 205،13تن (ح 44%) شهرنشین‌اند (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1385ش، ذیل «استان فارس»).در اردیبهشت 1366، دهستان خشت (به مرکزیت آبادی خشت) مشتمل بر 58 روستا و مزرعه و مکان، در بخش خشت و کمارج در شهرستان کازرون تشکیل شد (رجوع کنید به ایران. قوانین و احکام، ص 688). در اردیبهشت 1370، آبادی خشت شهر شد و بخش خشت و کمارج (به مرکزیت آبادی کنارتخته) مشتمل شد بر دو دهستان خشت و کمارج و یک شهر خشت در شهرستان کازرون (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور، 1382ش؛ همو، 1371ش، ذیل «استان فارس»). در اردیبهشت 1372، آبادی کنارتخته نیز شهر شد (رجوع کنید به همو، 1382ش، همانجا).آثار تاریخی خشت و کمارج عبارت‌اند از: کاروان‌سرا و آب‌انباری قدیمی در شهر کنارتخته، زیارتگاههایی مانند امامزاده شاه‌یعقوب و بی‌بی‌سکینه و شاهزاده محمد در آبادی بِناف (واقع در حدود 41 کیلومتری جنوب‌غربی کازرون)، امامزاده محمد در آبادی ده‌کهنه/ ده‌کهنه کمارج (رجوع کنید به ادامه مقاله)، امامزاده شاهزاده محمد در آبادی بُوْرکی پایین (واقع در حدود 67 کیلومتری مغرب کازرون)، امامزاده‌های شاهزاده اسماعیل و شاهزاده موسی و بی‌بی‌ماهرخ در آبادی رودَک (در حدود 38 کیلومتری مغرب کازرون)، شاه‌نبی در آبادی عِمارت (در حدود 37 کیلومتری مغرب کازرون)، شاهزاده محمدابراهیم و پیرخشو و بی‌بی‌عروس در آبادی کمارج (رجوع کنید به ادامه مقاله). در آبادی اخیر، قلعه و برجهای قدیمی نیز وجود دارد (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 102، ص 28، 36، 95، 116، 122، 150، 174).بخش خشت و کمارج آبادیهای قدیمی نیز دارد که از جمله آنها آبادی کمارج، مرکز دهستان کمارج، است. این آبادی در ارتفاع حدود 350 متری، در حدود 34 کیلومتری جنوب‌غربی کازرون و در سه کیلومتری جنوب جاده کازرون ـ برازجان قرار دارد. آبادی کمارج را نباید با آبادی ده کهنه کمارج، در حدود 31 کیلومتر مغرب کازرون و در همین دهستان، یکی دانست (رجوع کنید به همان، ج 102، ص 116؛ مرکز آمار ایران، 1376ش، ص 18). ابن‌خرداذبه (ص 45) و ابن‌فقیه (ص 202) آن را با ضبط کیمارَج، از رستاقهای کوره شاپور دانسته‌اند. در سده چهارم، به وجود منبر در آن اشاره شده است (رجوع کنید به اصطخری، ص110). در قرن ششم، ابن‌بلخی (ص 143) کمارج (به همراه خشت) را شهرکی در میان قهستان، گرمسیر و با خرمای بسیار ذکر کرده‌است. در دوره زندیه (1164ـ1208)، کمارج ولایت بوده‌است (رجوع کنید به غفاری کاشانی، ص 134). کُتَل کمارج نبردگاه کریم‌خان زند با آزادخان افغان بود (پری، ص 58ـ59؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله). در دوره قاجار (1210ـ1344/ 1304ش)، فرصت شیرازی (ص 365) کمارج را از توابع خشت، در سه فرسنگ و نیمی کنارتخته، با نخلستان بسیار دانسته و محصولات آن را غله، تنباکو و خرما و مردم آن را جنگجو معرفی کرده‌است. این آبادی در زلزله 1240 آسیب دید (امبرسز و ملویل، ص 57). زین‌العابدین شیروانی در 1247، کمارج را قریه‌ای خرّم، از قرای خشت، با سیصد خانه و مردم آن را شیعی‌مذهب ذکر کرده است (ص 469). در 1281، سرپرسی سایکس (ص 316) از وجود قریه کمارج بر فراز کتل و صعب‌العبور بودن راههای آن به‌ویژه راه کتل کمارج مطالبی نوشته است. حدود سی سال پس از آن، سدیدالسلطنه (ص 34، 612) به وجود کاروان‌سرایی مخروبه، امامزاده شاه‌جعفر، که از اولاد امام موسی‌کاظم علیه‌السلام ذکر شده و تلگرافخانه متروکه انگلیسیها در آن اشاره کرده است. در آن زمان، کمارج دهی معتبر و دارای دشتی وسیع و خرّم بوده است.در جریان جنگ جهانی اول (1914ـ1918) و ورود قوای انگلیس به جنوب ایران، دستیابی به کتل کمارج برای آنان راهی مهم برای تسخیر شهر کازرون به‌شمار می‌رفت. در 1337، سپاهیان انگلیسی کمارج را تصرف کردند (رجوع کنید به مابرلی، ص 453ـ454). در حدود 1330ش جمعیت آبادی کمارج بیش از هزار تن بود و اهالی آن به لری و فارسی گفتگو می‌کردند (رجوع کنید به رزم‌آرا، ج 7، ص 188).شهر خشت. این شهر در جنوب‌غربی بخش خشت و کمارج، در ارتفاع حدود 480 متری، حدود 53 کیلومتری جنوب‌غربی کازرون و هشت کیلومتری شمال‌غربی راه کازرون برازجان قرار دارد. رود شاپور در حدود سه کیلومتری شمال آن جریان دارد. آب و هوای خشت گرم است. بیشترین درجه حرارت آن ْ46 در تیر و سردترین دمای آن ْ1- در بهمن است. میانگین بارش سالیانه آن 140 میلیمتر ضبط شده است (رجوع کنید به سازمان هواشناسی کشور، ص 506). خشت از طریق شهر کنارتخته به مرکز شهرستان و نیز به شهر برازجان متصل می‌شود.جمعیت خشت، براساس سرشماری 1385ش، 677،8تن ضبط شده است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1385ش، همانجا).خشت در لغت نوعی حلوا دانسته شده است که آن را در ظرفی می‌ریزند تا مانند خشت یک پارچه شود و چون خرمای آنجا را برای حمل به صورت یک‌پارچه بسته‌بندی می‌کردند، این منطقه خشت نامیده شده است (رجوع کنید به فسائی، ج 2، ص 1296). ابن‌خرداذبه (همانجا) و ابن‌فقیه (همانجا) آن را از رستاقهای کوره شاپور ضبط کرده‌اند. در سده چهارم، اصطخری (ص110) به نبود منبر در خشت اشاره کرده است. در قرن ششم، ابن‌بلخی (ص 152) از آبیاری ضیاع خشت با نهر بشابو/ شاپور سخن گفته است. او (ص 143) خشت را شهرکی در میان قهستان، با آب و هوای گرم و درختان خرمای بسیار معرفی کرده است. در دوره زندیه، در جریان حمله آزادخان افغان به ایران، در 1165 رستم‌خان خشتی در آنجا با آزادخان جنگید که به شکست آزادخان انجامید (گلستانه، ص 453ـ454). در 1247، از خشت به عنوان قصبه‌ای از بلاد فارس، در یک منزلی کازرون، با هزار خانه و بیست قریه، مرکّبات خوب و نخلستان یاد شده است (رجوع کنید به شیروانی، ص 273). در دوره ناصری بلوک خشت با 25 آبادی، با محصولات خرما، گندم، جو، خشخاش، پنبه، کنجد و تنباکو، و شکار آن بز، پازن، قوچ، میش‌کوهی، آهو، کبک، دراج و تیهو معرفی شده که بیشتر خانه‌های آن از شاخ و برگ و خانه‌های اعیان از خشت خام و گل و چوب بوده است (رجوع کنید به فسائی، ج 2، ص 1296ـ1297). در 1309، لرد کرزن (ج 2، ص 222) به وجود نخلستانی وسیع در خشت اشاره کرده است. در جریان جنگ جهانی اول و ورود قوای انگلیس به جنوب کشور، خشت نیز درگیر اغتشاشات ناشی از آن شد (رجوع کنید به اسناد جنگ جهانی اول در جنوب ایران، ص 192ـ193)، به‌ویژه در 1337 که اهالی خشت مانع از پیشروی انگلیسیها برای تصرف شهر کازرون شدند (مابرلی، ص 452؛ نیز رجوع کنید به فسائی، ج 1، ص 816). در حدود 1330ش، جمعیت آن بیش از هزار و پانصد تن و محصولاتش غلات، خرما، برنج و پنبه ضبط شده است (رجوع کنید به رزم‌آرا، ج 7، ص 88).سیدمحمدتقی خشتی (متوفی 1220) که شرحی بر زبدة‌الاصول شیخ‌بهاءالدین عاملی نوشته است از بزرگان آنجاست (فسائی، ج 2، ص 1297).شهر کُنارتخته. این شهر مرکز بخش خشت و کمارج است و در جنوب بخش، در ارتفاع حدود 490 متری، در 45 کیلومتری جنوب‌غربی کازرون، در مسیر راه اصلی کازرون ـ برازجان (شیراز ـ بوشهر) قرار دارد. کوه آقایی در پنج کیلومتری مشرق آن است و رود شاپور در پنج کیلومتری شمال آن جریان دارد. مراتع آقایی در مشرق و بورَکی در جنوب این شهر واقع شده‌اند (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 102، ص 175). آب و هوای آن گرم و خشک است. بیشترین درجه حرارت آن به ْ49 در خرداد و سردترین دمای به ْ1 در اسفند می‌رسد. میانگین بارش سالیانه آن نیز 4ر441 میلیمتر ثبت شده است (رجوع کنید به سازمان هواشناسی کشور، ص 508). این شهر از طریق راه اصلی به طول 45 کیلومتر به شهر برازجان (در جنوب‌غربی) مرتبط می‌شود (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور، 1382ش، همانجا). جمعیت آن در سرشماری 1385ش، 4528 تن ضبط شده است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1385ش، همانجا). از آثار قدیمی، کاروان‌سرا و آب‌انبار و امامزاده‌ای به نام علی دارد، چون در مجاورت این کاروان‌سرای قدیمی تخته سنگی بزرگ و یک درخت کُنار قرار داشت، این شهر کنارتخته خوانده شده است. گرچه گفته شده نام قدیمی‌تر آن داغانی/ داغونی (به محلی: مکانی که گوسفندان را داغ می‌کنند) بوده (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 102، ص 176)، فسائی (ج 2، ص 1298) کنارتخته و داغانی را دو آبادی با مکانهای متفاوت دانسته‌است. نیز خورموجی (ص80) در ذکر ورودی نیروهای انگلیسی به بوشهر، از کنارتخته ــکه به گفته وی در ده فرسخی رزمگاه بوده ــ یاد کرده، اما در جایی دیگر (ص 87ـ88)، در ذکر نام 31 آبادی بلوک خشت و کمارج، نام آبادی داغانی را ثبت کرده و یادی از کنارتخته نکرده است.در دوره قاجاریه، کنارتخته گرمسیر، خرّم و باصفا دارای نخلستان و تلگرافخانه‌ای نزدیک قلعه آن بوده است (رجوع کنید به فرصت شیرازی، ص 365). این شهر در حدود 1330ش، قصبه بخش خشت و دارای 929 تن جمعیت شیعه مذهب بود که به فارسی و لری گفتگو می‌کردند و به زراعت و پیله‌وری اشتغال داشتند (رجوع کنید به رزم‌آرا، ج 7، ص190).منابع: ابن‌بلخی؛ ابن‌خرداذبه؛ ابن‌فقیه؛ اسناد جنگ جهانی اول در جنوب ایران، مرحله اول: 1334ـ1333 هجری قمری/ 1916ـ1915 میلادی، به کوشش کاوه بیات، بوشهر: مرکز بوشهرشناسی، 1377ش؛ اصطخری؛ اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، 1369ش؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369، تهران 1370ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، تهران 1371ش؛ همو، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری: آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، نزهت‌الاخبار: تاریخ و جغرافیای فارس، چاپ علی آل‌داود، تهران 1380ش؛ رزم‌آرا؛ سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: 76ـ 1375، تهران 1378ش؛ محمدعلی سدیدالسلطنه، سفرنامه سدیدالسلطنه: التدقیق فی سیرالطریق، چاپ احمد اقتداری، تهران 1362ش؛ زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، بستان‌السیاحه، یا، سیاحت‌نامه، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ]بی‌تا.[؛ ابوالحسن غفاری کاشانی، گلشن مراد، چاپ غلامرضا طباطبائی‌مجد، تهران 1369ش؛ محمدنصیربن جعفر فرصت شیرازی، آثارالعجم: در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس، چاپ سنگی بمبئی 1314، چاپ علی دهباشی، چاپ افست تهران 1362ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :102 کازرون، تهران: اداره جغرافیائی ارتش، 1362ش؛ حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1367ش؛ محمدابراهیم‌بن اسماعیل کازرونی، تاریخ بنادر و جزایر خلیج‌فارس، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1367ش؛ ابوالحسن‌بن محمدامین گلستانه، مجمل‌التواریخ، چاپ مدرس رضوی، تهران 1356ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده :1377 جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، تهران 1378ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1375 شناسنامه آبادیهای کشور، استان فارس، شهرستان کازرون، تهران 1376ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1385 نتایج تفصیلی کل کشور، 1385ش.Retrieved Sep.21, 2010, from http://www.sci.org.ir/portal/ faces/public/census85/census85.natayej/census85.rawdata;منوچهر مظفریان، کازرون در آیینه فرهنگ ایران، شیراز 1373ش؛ احمد معرفت، کوهها و غارهای ایران، تهران 1373ش؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 000،500،1:2، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، 1379ش؛Nicholas Nicholas Ambraseys and Charles Peter Melville, A history of Persian earthquakes, Cambridge 1982; George N. Curzon, Persia and the Persian question, London 1892; Frederick James Moberly, Operations in Perisa: 1914-1919, London 1987; John R. Perry, Karim Khan Zand: a history of Iran, 1747-1779, Chicago 1979; ,Percy Molesworth Sykes, Ten thousand miles in Persia or, Eight years in Iran, New York 1902.
