خسروشهر (خسروشاه)

خسروشهر (خسروشاه)، بخش و شهری در شهرستان تبریز در استان آذربایجان‌شرقی.1) بخش خسروشهر، مشتمل است بر دو دهستان لاهیجان و تازِه‌کَند و شهر خسروشهر (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1385ش، ذیل «استان آذربایجان‌شرقی»). بخش خسروشهر در جنوب‌غربی شهرستان تبریز در دشت (جلگه) تبریز واقع است. کوههای داشْلی‌داغی در مشرق و گَچل‌گُل‌داغی در جنوب‌غربی دهستان لاهیجان و دره‌های لایَن، دَلمه، یُول و قیزْقَلعه در جنوب‌شرقی لاهیجان و قَره‌تپه در مشرق آبادی تازه‌کند قرار دارند. تلخه‌رود* با جهت شمال‌شرقی ـ جنوب‌غربی از مشرق بخش و اُسکوچای از میان شهر خسروشهر عبور می‌کند و به تلخه‌رود می‌پیوندد. آب و هوای این بخش نسبتآ سرد و خشک است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 13، ص 92، 154ـ155، 328).بخش خسروشهر (به مرکزیت شهر خسروشهر) در 25 تیر 1376، در شهرستان تبریز تشکیل شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382ش، ذیل «استان آذربایجان شرقی»). اهالی آن به زبان فارسی و ترکی سخن می‌گویند (رزم‌آرا، ج 4، ص 191؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 13، ص 155).برخی از آثار باستانی و قدیمی این بخش عبارت‌اند از: تپه باستانی قَره‌تپه، متعلق به 500،2ق م، در حدود شش کیلومتری شمال‌غربی خسروشهر (رجوع کنید به دیباج، ص 21ـ22؛ کارنگ، ج 1، ص 571)؛ مسجد صفوی (یا مسجد خسروشهر)، متعلق به دوران شاه‌سلیمان صفوی؛ و مقبره‌های حمزة‌بن عبدالعزیز سلّار دیلمی*؛ درویش شرف‌الدین یعقوب رومی (متوفی 912)؛ امیرسیداسماعیل شنب غازانی (متوفی 919)؛ شیخ‌محمد بزرگ خسروشاهی، از بزرگان صوفیه تبریز؛ شیخ جلال‌الدین اخی، از عارفان قرن نهم؛ و شیخ محمد گازر خسروشاهی، عارف قرن نهم (رجوع کنید به ابن‌کربلائی، ج 1، ص 434، 542ـ543، ج 2، ص 66ـ 71؛ مشکور، ص 806، 810، 849، 854؛ ترابی طباطبائی، ص 8). عبدالحمید خسروشاهی* نیز از علما و مشاهیر خسروشهر است (رجوع کنید به عقیقی بخشایشی، ج 2، ص 676ـ677).در 1051 زمین‌لرزه‌ای بین تبریز و دریاچه ارومیه رخ داد، که خسروشاه و مناطق اطراف آن را ویران کرد و تلفات بسیاری برجای گذاشت (رجوع کنید به امبرسز وملویل، ص 49).2) شهر خسروشهر، در ارتفاع 360 ،1متری و در حدود 25 کیلومتری جنوب‌غربی تبریز (مرکز استان آذربایجان‌شرقی) واقع است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 13، ص 154). خسروشاه/ خسروشهر در 1333ش شهر شد (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382ش، همانجا). طبق سرشماری 1385ش، جمعیت این شهر 794،12 تن بوده است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، ذیل «استان آذربایجان شرقی»).این شهر یکی از شهرهای قدیم آذربایجان است که گویا به سبب اقامت چند روزه خسروانوشیروان* ساسانی در آن، خسروشاه نامیده شده بود. اطلاعات اندکی نیز در منابع جغرافیایی قدیم درباره آن وجود دارد.در اوایل قرن هفتم، یاقوت حموی (ذیل «خسروشاه») خسروشاه را شهری دارای بازار و عمارت و در شش فرسنگی تبریز ذکر کرده است. در اواخر قرن هفتم، رشیدالدین فضل‌اللّه (ص 94ـ95) این شهر را در شمار اعمال تبریز نام برده است، در اوایل قرن هشتم، حمداللّه مستوفی (ص 79) خسروشاه را از آبادیهای بزرگ ناحیه تبریز، و ابوالفداء (ص 387) آن را شهری کوچک در هفت فرسنگی تبریز در آذربایجان ذکر کرده‌اند. طاهری (ص150) به نقل از راولینسون، که در 1254 به ایران سفر کرده بود، خسروشاه را دهکده‌ای بسیار خرّم، با آب و هوایی معتدل به‌سبب نهرهای متعدد جاری در آن آورده است. در دوره ناصری، خسروشاه جزو قریه‌های موقوفه مسجد کبود تبریز به‌شمار می‌رفت (رجوع کنید به مشکور، ص 671)، در زمان انقلاب مشروطه، میرآقا خسروشاهی، از مشروطه‌طلبان ناحیه، پس از دستگیری به دار آویخته شد (براون، ص220).بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، در 21 مهر 1358 نام آن به خسروشهر و نام ایستگاه راه‌آهن خسروشاه، بین تبریز و مراغه، به ایستگاه راه‌آهن زارعی تغییر یافت (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 13، ص 155؛ ایران. وزارت کشور. معاونت برنامه‌ریزی و خدمات مدیریت، ص 2؛ ایران. قوانین و احکام، ص 661).منابع :ابن‌کربلائی، روضات‌الجنان و جنات‌الجنان، چاپ جعفر سلطان‌القرائی، تهران 1344ـ1349ش؛ اسماعیل‌بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، چاپ رنو و دسلان، پاریس 1840؛ ایران. قوانین و احکام. مجموعه قوانین سال 1375، تهران: روزنامه رسمی کشور، 1376ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت برنامه‌ریزی و خدمات مدیریت، تغییر نام واحدهای تقسیمات کشوری و عوارض طبیعی از ابتدای انقلاب اسلامی تا پایان فروردین ماه 1365، ]تهران 1365ش[؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری: آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ ادوارد گرانویل براون، نامه‌هائی از تبریز، ترجمه حسن جوادی، تهران 1351ش؛ جمال ترابی‌طباطبائی، مسجد صفوی خسروشهر، تبریز 1382ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب؛ اسماعیل دیباج، آثار باستانی و ابنیه تاریخی آذربایجان، ]تهران[ 1346ش؛ رزم‌آرا؛ رشیدالدین فضل‌اللّه، کتاب تاریخ مبارک غازانی: داستان غازان‌خان، چاپ کارل‌یان، لندن 1358/1940؛ ابوالقاسم طاهری، جغرافیای تاریخی گیلان، مازندران، آذربایجان از نظر جهانگردان، ]تهران[ 1347ش؛ عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، مفاخر آذربایجان، تبریز 1374ـ1379ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :13 ارومیه، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1375ش؛ عبدالعلی کارنگ، آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز، در آثار باستانی آذربایجان، ج 1، تهران: انجمن آثار ملی، 1351ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1385 نتایج تفصیلی کل کشور، 1385ش.Retrieved Apr. 19, 2010, from http://www.sci.org.ir/ portal/faces/public/census85/census85/natayej/census85.rawdata;محمدجواد مشکور، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، تهران 1352ش؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 000،500،1:2، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، 1383ش؛ نقشه جمهوری اسلامی ایران: براساس تقسیمات کشوری، مقیاس 000،600،1:1 ،تهران : گیتاشناسی، 1383ش؛ یاقوت حموی؛NicholasNicholasAmbraseysand Charles Peter Melville,A history of Persian earthquakes, Cambridge 1982.