خسروشاهی عبدالحمید بن عیسی

خسروشاهی، عبدالحمید بن عیسی، ملقب به شمس‌الدین، حکیم و فقیه شافعی قرن ششم و هفتم. وی در 580 در خسروشاه (خسروشهر کنونی) در حوالی تبریز به دنیا آمد (اسنوی، ج 1، ص 242ـ243). خسروشاهی از شاگردان فریدالدین داماد نیشابوری و همچنین یکی از بهترین شاگردان فخررازی (متوفی 660) بود و کلام و اصول فقه را نزد وی که خود از پیروان سنّت امام‌الحرمین جوینی بودــ فراگرفت (لبلی، ص 123؛ ابن ابی‌اصیبعه، ج 2، ص 173؛ ابن‌فُوَطی، ج 4، قسم3، ص 459). وی استاد خود، فخررازی، را بسیار ارج می‌نهاد و به برتری او در علوم عقلی و فضیلت غزالی در علوم نقلی تصریح داشت (لبلی، همانجا). خسروشاهی حدیث را نزد مؤیدبن علی طوسی (متوفی 617) آموخت و از او حدیث نقل کرد (صفدی، ج 18، ص 73). او پس از مرگ فخررازی به شام رفت و نزد ملک ناصر صلاح‌الدین (متوفی 656)، حاکم کَرَک، مقیم شد. خسروشاهی نزد ملک ناصر بسیار گرامی بود، چنان‌که ملک ناصر با احترام به مجلس او وارد می‌شد و از او کلام و حکمت می‌آموخت (ابن‌عبری، ص445؛ سبکی، ج8، ص161). خسروشاهی در اواخر عمر، دمشق را برای اقامت برگزید و در 652 در آنجا درگذشت و به خاک سپرده شد (ابن ابی‌اُصیبعه، همانجا؛ ابن‌تغری بردی، ج 7، ص 32؛ قس سبط ابن‌جوزی، ج 8، قسم 2، ص 543 که سال فوت او را 653 نوشته است). او معاصر خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی 672) بود و ظاهرآ با یکدیگر مکاتبه داشتند. رساله‌ای از خواجه‌نصیرالدین طوسی باعنوان الاسئلة‌النصیریة وجود دارد که خواجه در آن، چند سؤال فلسفی در باب علت و معلول، حرکت و رابطه نفس و بدن از خسروشاهی پرسیده که ظاهرآ پاسخی نگرفته و بعدها صدرالمتألهین در رساله‌ای به آنها پاسخ داده است. رساله خواجه و پاسخ ملاصدرا هر دو، در حاشیه کتاب مبدأ و معاد در سال 1314 به طبع رسیده است (صدرالدین شیرازی، ص 163؛ مدرس رضوی، ص 509ـ510).زین‌الدین‌بن مُرَحّل/ مُرَجّل (متوفی 671)، خطیب دمشق، از شاگردان وی بوده و نزد او کلام و اصول آموخته است. احمدبن یوسف لَبلی (متوفی 691)، از دیگر شاگردان او، شماری از کتب فخررازی را نزد وی خوانده است. یعقوب‌بن اسحاق کَرَکی مشهور به ابن‌القفّ (متوفی 685) و ابواحمد دِمْیاطی (متوفی 705) نیز از شاگردان وی بوده‌اند (لبلی، ص 124، 124ـ127؛ اسنوی، ج 1، ص 242؛ ابن‌قاضی شهبه، ج 2، ص 108، 190).به دلیل احاطه خسروشاهی بر بسیاری از معارف و علوم، به او عنوان فیلسوف، متکلم، محدّث، فقیه و طبیب داده‌اند (رجوع کنید به د. ایرانیکا ذیل Abd al-Hamid b'Isa"،"). ذهبی (ج 5، ص 212) وی را متبحر در فلسفه و ابن‌کثیر (ج 13، ص 185) وی را از مشاهیر متکلمان خوانده است. نام او در طبقات فقهای شافعی درج شده (رجوع کنید به سبکی، ج 8، ص 161ـ162)، اما درباره طبیب بودن او گزارش چندانی به دست نیامده است جز اینکه نوشته‌ای درباره اصول طبی به او نسبت داده‌اند (رجوع کنید به ابن‌ابی‌اصیبعه، همانجا). ظاهرآ خسروشاهی در منطق نیز صاحب رأی بود، چنان‌که ابن‌تیمیّه (ص 327) به اشکالات او درباره برخی انواع کلی اشاره کرده است.مختصرالمهذّبِ ابواسحاق شیرازی (متوفی 476) در فروع فقه شافعی، تتمة‌الآیات البیناتِ فخررازی و تلخیص شفاء ابن‌سینا (صفدی، ج 18، ص 74؛ سبکی، ج 8، ص 161) از آثار وی است. گفته می‌شود در اثر اخیر، خسروشاهی اشکالات عمده‌ای بر ابن‌سینا کرده است (ابن‌قاضی شهبه، ج 2، ص 108). از تلخیص شفاء با عنوان مختصر المقالات نیز یاد شده (سبکی، همانجا)، اما با توجه به اینکه ابن‌سینا کتابی به نام مقالات نداشته، احتمالا تلخیصِ بخش مقولات منطق شفاء موردنظر بوده است (رجوع کنید به د. ا. د. ترک، ذیل "Husrevsahi"؛ نیز رجوع کنید به لبلی، ص 122، پانویس). دانش‌پژوه (ج 1، ص 309ـ310)، نسخه‌ای از این اثر معرفی کرده (نیز رجوع کنید به ابن‌مقفع، مقدمه دانش‌پژوه، ص پنجاه و دو) که در کتابخانه مجلس موجود است. اما این نسخه با عنوان دقیق عون‌اخوان‌الصفا علی فهم کتاب الشفا، متعلق به بهاءالدین محمد اصفهانی، معروف به فاضل هندی (متوفی 1173)، است و انتساب آن به خسروشاهی نادرست است (عبدالحسین حائری، مصاحبه مورخ 22 دی 1383). یحیی مهدوی نیز در فهرست نسخه‌های مصنّفات ابن‌سینا (ص173)، از قول ابن‌قاضی شهبه، به‌تلخیص شفاء خسروشاهی اشاره کرده اما نسخه‌ای از آن را معرفی نکرده است.منابع :ابن ابی‌اصیبعه، عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، چاپ امرؤالقیس‌بن طحان ]آوگوست مولر[، گونیگسبرگ و قاهره 1299/1882، چاپ افست انگلستان 1972؛ ابن‌تغری بردی، النجوم‌الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة، قاهره ?] 1383[ـ1392/ ?] 1963[ـ1972؛ ابن‌تیمیه، کتاب‌الرّدّعلی‌المنطقیین، چاپ عبدالصمد شرف‌الدین کتبی، بمبئی 1368/1949؛ ابن‌عبری، تاریخ مختصرالدول، چاپ انطون صالحانی، لبنان 1403/1983؛ ابن‌فُوَطی، تلخیص مجمع‌الآداب فی معجم‌الالقاب، ج 4، قسم 3، چاپ مصطفی جواد، ]دمشق 1965[؛ ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت : عالم‌الکتب، 1407/1987؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، بیروت 1411/1990؛ ابن‌مقفع، المنطق، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران 1357ش؛ عبدالرحیم‌بن حسن اسنوی، طبقات‌الشافعیة، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت 1407/1987؛ محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 1، تهران 1348ش؛ محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج 5، چاپ صلاح‌الدین منجد، کویت 1386/1966؛ سبط‌ابن‌جوزی، مرآة‌الزمان فی تاریخ‌الاعیان، ج 8، حیدرآباد، دکن 1951ـ1952؛ عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، ]قاهره[ 1964ـ] 1976[؛ محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، چاپ حامد ناجی اصفهانی، تهران 1375ش؛ صفدی؛ احمدبن یوسف لبلی، فهرست‌اللبلی، چاپ یاسین یوسف عیاش و عواد عبدربه ابوزینه، بیروت 1408/1988؛ محمدتقی مدرس رضوی، احوال و آثار... ابوجعفر محمدبن محمدبن‌الحسن‌الطوسی، تهران 1354ش؛ یحیی مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنّفات ابن‌سینا، تهران 1333ش؛EIr.s.v. "Abd-al-Hamid b. 'Isa" (by G. C. Anawati); TDVIA, s.v. "Husrevsahi" (by Ali Durusoy).