خزینه خاصه

خزینه خاصه، سازمانی برای اداره عایدات و هزینه‌های شخصی شاهان عثمانی. خزینه که قبلا جیبِ همایون* نامیده می‌شد، پس از تنظیمات تحت نظم و ترتیبی مشخص درآمد. پیشتر و به‌ویژه از قرن دوازدهم به بعد، برای نظام‌مند کردن عایدات و هزینه‌های شخصی پادشاهان و سامان بخشیدن به آن کوششهایی صورت گرفته بود. در نیمه دوم این قرن با ایجاد تغییراتی در کارکرد ضربخانه عامره (ضرابخانه)، نظارت بر عایدات خزینه جیب همایون نیز از وظایف ضربخانه محسوب گردید، اما پس از اعلان تنظیمات در 1255/1839، نظام خزینه‌های متعدد لغو گردید و همه عایدات در یک خزینه گردآوری می‌شد. درنتیجه اداره تمام املاک و مزارع و معادن همایون و نیز عایدات حاصل از زمینهای خاص و اقطاعات، به استثنای برخی مزارع سلطنتی، به خزینه مالیه واگذار گردید. در مقابل، از اول محرّم 1256 مقرر شد که در اول هر ماه 500 ،12کیسه آقچه*، به عنوان «تخصیصات سَنیّه»، برای هزینه‌های خاص پادشاه به ضربخانه عامره پرداخت شود. این ماهیانه‌ها و عایداتِ حاصل از مزارع سلطنتی، به مصارف اندرونی همایون، ضربخانه عامره، مطبخ عامره، مفروشات و تعمیرات دربار و قصرها، احداث بناهای جدید، سور همایون، ولادت همایون و عطایا و جز آن اختصاص داشت. در واقع خزینه جیب همایون، که پیش از تنظیمات در حکم پول توجیبی شاه بود، به صورت سازمانی درآمد که تمام عایدات شاه در آن جمع می‌شد و تمام هزینه‌های وی را اداره می‌کرد.براساس فرمان سلطنتی در رجب 1263، نام خزینه جیب همایون به خزینه خاصه تغییر یافت. وزارت خزینه خاصه نیز در 18 ربیع‌الاول 1266 تأسیس شد.در دوره سلطان عبدالمجید اول (حک : 1255ـ1277) وزارت خزینه خاصه متشکل از دوایر محاسبه، ممیزی بروات (سرگی محاسبه سی) و اسناد (تحریرات) بود، اما در دوره سلطنت عبدالعزیز (1277ـ1293) بر تعداد دوایر و ابواب جمعی آنها افزوده شد. در تشکیلات جدید واحدهایی چون کارگاه تولید کلاه (فسخانه)، انبار هیزم، اصطبل عامره، انبار مطبخ، مدیریت مفروشات و اداره چِفْتلِک* پدید آمد. خزینه خاصه در دوره سلطان عبدالحمید دوم (1293ـ1327) بیش از پیش توسعه یافت. در این دوره املاک همایون، که هم زمان با تنظیمات به خزینه مالیه انتقال یافته بود، بار دیگر به تشکیلات خزینه خاصه عودت داده شد. هیئت اداری عالی وزارت خزینه خاصه در این دوره متشکل بود از وزیر خزینه خاصه، مستشار، محاسبه‌چی و بازرس کل. دوایر مهم وزارت خاصه نیز عبارت بودند از: بخشهای دفتریِ تحریرات، محاسبه، قیودات، سجلّ احوال، اوراق، اداره وزنه، دایره مرکزیه و کمیسیون معاینه. برای اداره املاک همایون نیز اداراتی چون دفتر املاک همایون، دفتر اسناد املاک، شعبه جنگل، مرکز مهندسان (هندسه‌خانه) و اداره آبیاری (نهریه مرکزیه) ایجاد گردید.پس از خلع عبدالحمید دوم، با انتقال بخش اعظم املاک شاهانه تحت نظارتِ خزینه خاصه به خزینه مالیه، خزینه خاصه به مدیریت کل تبدیل شد و واحدهایی هم که با ابواب جمعی و دوایرشان تحت نظارت خزینه خاصه بودند، محدود شدند. خزینه خاصه نیز پس از تنظیمات، بخش عمده‌ای از درآمد خود را به توسعه اقتصادی و به‌ویژه تأسیس کارخانه‌های متعدد، از جمله پارچه‌بافی و معادن آهن، اختصاص داد.با اینکه تخصیصات سنیّه از ماهانه 500 ،12کیسه آقچه به 000 ،20کیسه آقچه در 1272 افزایش یافت و همواره راههای دیگری نیز برای کسب درآمد بیشتر (مانند استفاده از درآمد گمرکهای ازمیر و استانبول، عایدات عمومی ولایات و سنجقها و تأمین هزینه خزینه خاصه وجود داشت، اما اسرافها و زیاده‌خواهیهای خاندان سلطنتی، توازن بودجه دولتی را عملا غیرممکن کرده بود. برخی اقدامات اصلاحی نیز تأثیر چندانی در بهبود اوضاع نابسامان اقتصادی دربار نداشت. برای نمونه سلطان مراد پنجم در 1293، در سومین روز جلوس خود، فرمان داد تا 000 ،60کیسه از تخصیصات خزینه خاصه کاسته شود و عایدات حاصل از معادن زغال‌سنگ و برخی کارخانه‌های دیگر به خزینه مالیه انتقال یابد.خزینه خاصه، که هزینه‌هایش بسیار گسترده بود، سرانجام در کار پرداختها گفتار مشکل شد و از بابت پرداخت حقوق و هزینه‌های دیگر 000،150، 1 لیره طلا مقروض گردید. پس از اعلام مشروطیت دوم با صدور فرمان مورخ 18 شعبان 1326 (رجوع کنید به باشباقانلق عثمانلی آرشیوی، اراده ـ مالیه، شعبان 17ـ1326)، وامی معادل یک میلیون لیره طلا از خزانه مالیه برای پرداخت بدهیها گرفته شد و در مقابل، املاک همایون به خزینه مالیه واگذار گردید.محمد رشاد، که پس از خلع عبدالحمید دوم پادشاه شد، کلیه املاکی را که از 1293 به نام عبدالحمید دوم به املاک سنّیه افزوده شده بود، به خزینه مالیه واگذار کرد. در این مورد هم مثل مورد سابق، پرداخت پاره‌ای از وامهای خزینه خاصه به خزینه مالیه محول گردید.سلطان محمد ششم، در 1338، اراضی، مزارع، مؤسسات و امتیازاتی را که در دوره‌های پیش به خزینه مالیه واگذار شده بود دوباره به خزینه خاصه عودت داد (رجوع کنید به تقویم وقایع، ش 3749، ص9). در نهایت پس‌از انحلال سلطنت عثمانی و تأسیس جمهوری ترکیه، تمام اموال غیرمنقول دارای سند مالکیت شاهان عثمانی در قلمرو جمهوری ترکیه به ملت انتقال یافت، اما پس از این نیز تا مدتها مسئله شکایتهای وارثان عبدالحمید دوم، درباره اموال خزینه خاصه، دولت ترکیه را مشغول کرده بود. محل ساختمان خزینه خاصه تا دوران عبدالحمید دوم، در بنای ضربخانه عامره واقع در توپخانه، در سمت راست ورودی باب همایون بود و در اواخر 1294 به کاخ دولمه باغچه‌سرای منتقل شد.منابع :عبدالرحمان شرف، تاریخ دولت عثمانیه، استانبول 1312، ج 2، جاهای متعدد؛Basbakanlik Osmanli Arsivi, Darbhane-i Amire Defterleri (1108-1299/1696-1882 tarihleri arasinda 1230 defter); idem, Hazine-i Hassa Defterleri (1242-1305/ 1826-1888 tarihleri arasinda 973 defter); Cengiz Koseoglu, "Dolmabahce Sarayi Hazine-i Hassa Dairesi", in Milli saraylar, Istanbul 1987, 34-41; Ahmed Lutfi, Tarih, IX-XV, ed. Munir Aktepe, Ankara 1984-1992; Tahsin Pasa, Abdulhamid ve Yildiz hatiralari, Istanbul 1931, 104;HalidZiyaUsakligil, Saray ve otesi, Istanbul 1965, passim;برای صورت کامل منابع رجوع کنید بهTVDIA, s.v. Hazine-i Hassa".