خزینة الاصفیاء

خزینة‌الاصفیاء، تذکره ‌فارسی درباره احوال بزرگان اولیا و مشایخ صوفیه، نوشته غلام سرور لاهوری* (1244ـ1307). تألیف آن در 1280 آغاز شد و در شوال 1281 به پایان رسید. مؤلف مادّه‌تاریخهای «مقدس خزینه ابرار» و «مخزن اسرار گنج اولیا» و «خزینه خوب» را برای آغاز کتاب و «خزانه خوبی» را برای پایان تألیف سرورده است (ج 1، ص 4، ج 2، ص 449ـ 450). عنوان کتاب نیز حاکی از تاریخ آغاز تألیف آن است. با این حال، لاهوری در خاتمه کتاب (ج 2، ص 450) گفته که شرح احوال بعضی از مشایخ را، که در 1282 و 1283 وفات یافته‌اند، بعدآ به کتاب افزوده است. او در مقدمه کتاب (ج 1، ص 3) تصریح دارد که بعد از تألیف گلدسته کرامات، در مناقب عبدالقادر گیلانی، از او خواسته شد که کتابی درباره احوال بزرگان دین و مشایخ صوفیه، احوال و خوارق و کرامات آنان، به تفکیک سلسله‌های عرفانی، جدا جدا بنویسد. بدین ترتیب غلام سرور خزینه را در هفت «مخزن» تنظیم کرد: 1) شرح حال حضرت محمد صلی‌اللّه علیه‌وآله‌وسلم و خلفای راشدین و امامان معصوم علیهم‌السلام و ائمه اهل سنّت؛ 2) مشایخ قادریه؛ 3) مشایخ چشتیه؛ 4) مشایخ نقشبندیه و مجددیه؛ 5)مشایخ سهروردیه؛ 6) مشایخ سلاسل متفرقه؛ 7) شامل چهار فصل یا «حِصّه»: درباره همسران پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم، دختران آن حضرت، زنان صالح و اهل کرامت، مجانین و مجاذیب گذشته و حال. سپس خاتمه کتاب آمده است. گفته شده که تذکره‌ای جامع‌تر از خزینة شامل تراجم برحسب سلسله‌های عرفانی از آغاز تا قرن سیزدهم، تألیف نشده است (رجوع کنید به هاشمی، ص 116).اگر چه این کتاب تذکره عمومی مشایخ صوفیه جهان اسلام است، مؤلف در آن به ضبط تراجم مشایخ شبه‌قاره و پنجاب اهتمامی خاص داشته و شرح حال مشایخ معاصر یا آنانی را که تازه درگذشته بودند را نیز آورده است (ظهورالدین احمد، ج 5، ص 13). همچنین مؤلف مادّه‌تاریخ وفات هر یک از مشایخ را نیز در پایان احوال آنان ذکر کرده است. او در مقدمه کتاب (همانجا) منابع خود را کتابهای معتبر متقدمان و متأخران معرفی کرده و در ضمن هر مدخل منابع آن را درج نموده است. بسیاری از این منابع، از جمله تذکره آدم بنوری (احتمالا مناقب الحضرات)، تذکره حضرات حجره، تذکره نوشاهی، روضة الاسلام، معراج‌الولایة، مناقب‌الاولیاء و مناقب‌الاصفیاء، تاکنون به چاپ نرسیده و نایاب است (برای فهرست کامل منابع نایاب آن رجوع کنید به ظهورالدین احمد، همانجا). زبان کتاب بسیار ساده و به دور از هرگونه تکلف است و عبارات عربی در آن به ندرت دیده می‌شود. از میان تذکره‌هایی که در شبه‌قاره تألیف شده، خزینه به قدری مورد اقبال واقع شده که پس از 1281، منبع و سرمشق بسیاری از تذکره‌نویسان و مناقب‌نگاران صوفیه بوده است (غلام سرورلاهوری، 1396، مقدمه مجددی، ص 18، پانویس 1). تذکره‌نویس ایرانی، معصوم‌علیشاه، در طرائق‌الحقائق (برای نمونه رجوع کنید به ج 2، ص 9، 78، 553، ج 3، ص 10، 66، 252) از مطالب آن به ویژه مادّه‌تاریخها، استفاده کرده و گاهی نیز بر آن تعریض نوشته است (رجوع کنید به ج 3، ص 3). استوری در بخش تذکره‌های فارسی کتاب ادبیات فارسی (ج 1، بخش 2، ص 923ـ 1347) مکرر به خزینه استناد کرده است. البته بسیاری از تاریخهای تولد یا وفات خزینه صحت ندارد و در قبول آنها باید احتیاط کرد (ظهورالدین احمد، همانجا). تذکره‌نویسانی که از خزینه تقلید کرده‌اند برخی از اشتباهات آن را یادآوری کرده‌اند. شریف احمد نوشاهی (ص 35ـ40) اشتباهات غلام سرور را در مورد تاریخ وفات مشایخ نوشاهیه بررسی کرده است. همچنین در ترجمه اردوی خزینه بسیاری از این تاریخها اصلاح شده است. محمد حبیب در ابتدای کتاب تاریخ مشایخ چشت نظامی (ج 1، مقدمه، ص 7ـ8) به وسعت اطلاعات غلام سرور اذعان کرده و عیب عمده خزینه را انحراف از اصول اِسناد و تکیه بر کشف و کرامات و مناقب‌گویی دانسته‌است.این کتاب نخستین‌بار در 1284 در مطبع هوپ (امید) لاهور چاپ سنگی شد. بعد از آن در 1290، با تجدیدنظر مؤلف، در مطبع ثمرهند لکهنو در دو جلد به چاپ دوم رسید. در مطبع نولکشور کانپور نیز دوره دو جلدی آن را حداقل سه بار (در 1894، 1902، 1914) چاپ سنگی شده است (استوری، ج 1، بخش 2، ص 1043ـ1044؛ عارف نورشاهی، ج 1، ص 972ـ 974). نسخه‌های دست‌نویس کتاب نیز موجود است (رجوع کنید به منزوی، 1362ـ1370ش، ج 11، ص 1032ـ1033؛ همو، 1374ش، ج 3، ص 2121) که احتمالا از روی نسخه‌های چاپی استنساخ شده است. با وجود اینکه خزینه از کتابهای مرجع به شمار می‌رود و غلطهای چاپهای سنگی آن فراوان است، تاکنون هیچ چاپ انتقادی و منقحی از آن نشده است. محمود عالم هاشمی و پیرزاده اقبال احمد فاروقی، مخزن مشایخ قادریه (انتشارات مکتبه نبویه، لاهور 1410)، و پیرزاده اقبال احمد فاروقی، مخزن مشایخ چشتیه و مشایخ سلاسل متفرقه (انتشارات مکتبه نبویه، لاهور 1990) را در سه جلد به اردو ترجمه کرده‌اند.منابع :ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج 5، لاهور 1990؛ غلام سرور لاهوری، حدیقة‌الاولیاء: پنجاب کی‌اکابر صوفیه کامستند تذکره، چاپ محمد اقبال مجددی، لاهور 1396/1976؛ همو، خزینة‌الاصفیاء، چاپ سنگی، کانپور 1332/1914؛ محمدمعصوم‌بن زین‌العابدین معصوم‌علیشاه، طرائق‌الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1339ـ1345ش؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام‌آباد 1362ـ1370ش؛ همو، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران 1374ش ـ؛ خلیق احمد نظامی، تاریخ مشایخ چشت، ج 1، دهلی 1980؛ شریف احمد شرافت نوشاهی، اذکار نوشاهیه: مشتمل بر حالات و مقالات حضرات مشائخ قادریه نوشاهیه رضوان‌اللّه علیهم اجمعین، گجرات ] 1964[؛ عارف نوشاهی، فهرستکتابهایفارسیچاپسنگیوکمیابکتابخانهگنج‌بخش، اسلام‌آباد 1365ش ـ؛ محمودعالم هاشمی، ذکر جمیل: تذکره اولاد امجاد حضرت مخدوم شیخ شهاب‌الدین محمد نور، لاهور 1968؛Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey, vol.1. pt.2, London 1972.