خُزَیْمَة بن ثابِت بن فاکِه بن ثَعْلَبَة بن ساعده انصاری، از اصحاب برجسته پیامبر اسلام صلی اللّه علیه وآله وسلم و از یاران مشهور حضرت علی علیه السلام. او از اهالی مدینه، قبیله اوس و طایفه بنی خَطْمَه بود. مادرش، کَبْشَه دختر اَوْس، از بنی ساعده بود (ابن کلبی، ج۱، ص۶۴۲ـ۶۴۳؛ ابن اثیر، ۱۹۷۰ـ ۱۹۷۳، ج ۲، ص ۱۳۳؛ نَوَوی، قسم ۱، جزء۱، ص۱۷۵). کنیه خزیمه را ابوعماره نوشته اند (رجوع کنید به ابن عبدالبرّ، ج ۲، ص ۴۴۸؛ ابن اثیر، همانجا؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۴۱۲، ج ۲، ص ۲۷۸). او از نخستین مردم مدینه بود که به اسلام گروید. وی بتهای بنی خَطْمَه را به دست خود شکست (ابن اثیر؛ ابن حجر عسقلانی، همانجاها).خزیمة بن ثابت به ذوالشهادتین ملقب است، زیرا در جریان گواهی دادن بر صحت یک دادوستد، رسول خدا شهادت او را به منزله شهادت دو شاهد عادل پذیرفت که ظاهرآ ناشی از ایمان استوار خزیمه به رسول خدا و اسلام بوده است (رجوع کنید به ابن کلبی، ج ۱، ص ۶۴۳؛ ابن اثیر، همانجا؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۴۱۲، ج ۲، ص ۲۷۸ـ۲۷۹). این امر موجب جایگاهی ارزشمند برای خزیمه و مایه افتخار مردم مدینه اعم از اوس و خزرج شد (رجوع کنید به ذهبی، ج ۲، ص ۴۷۸؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۴۱۲، ج ۲، ص ۲۷۹). گواهی خزیمه درباره اسبی بود به نام مُرْتَجِز، که پیامبر در بازار تطحاء آن را از یک اعرابی خرید، و چون بازگشت تا بهای آن را بپردازد، آن اعرابی در اثر اغوای عده ای از منافقان، معامله را انکار کرد. خزیمه که با گروهی از اصحاب در آنجا حضور داشت، به نفع رسول خدا شهادت داد. اعرابی اعتراض کرد که او شهادت می دهد در حالی که حضور نداشته است. چون پیامبر از خزیمه پرسید که آیا هنگام خرید و فروش حضور داشته است، خزیمه پاسخ داد نه، اما می داند که پیامبر آن را خریده است. او افزود آیا پیامبر را به آنچه از سوی خدا آورده است تصدیق کند، اما وی را علیه این اعرابی پلید تصدیق نکند. پیامبر از جواب او تعجب کرد و به او گفت شهادتش همچون شهادت دو نفر است. پس از آن، پیامبر فرمود هر که خزیمه به نفع یا برضد وی برای او شهادت دهد، او را بس است (کلینی، ج ۷، ص ۴۰۱؛ نیز رجوع کنید به ابن سعد، ج ۱، ص ۴۹۰، ج ۴، ص ۳۷۸ـ ۳۷۹؛ مقدسی، ج ۵، ص ۲۴ـ۲۵؛ ابن اثیر، ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳، ج ۱، ص ۳۷، ج ۲، ص ۱۳۳).خزیمه در غزوه بدر و جنگها و غزوات پس از آن شرکت کرد (رجوع کنید به ابن عبدالبرّ، ج ۲، ص ۴۴۸؛ ابن اثیر، ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳، ج ۲، ص ۱۳۳). به روایتی، وی نخستین بار در غزوه احد حضور یافت (رجوع کنید به ذهبی، ج۲، ص ۴۸۵)، اما نویسندگان مَغازی نام وی را در شمار یاران پیامبر در غزوه احد یاد نکرده اند؛ لذا برخی حضور او را در غزواتِ بعد از اُحُد دانسته اند (رجوع کنید به ابن اثیر، همانجا؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۴۱۵، ج ۲، ص ۵۵۷). در هنگام فتح مکه، خزیمة بن ثابت پرچم طایفه بنی خطمه را حمل می کرد (ابن عبدالبرّ، همانجا).خزیمه، همراه با برخی دیگر از اصحاب، پس از رحلت پیامبر در امر خلافت به حضرت علی رجوع کرد و خلافت ابوبکر را نپذیرفت و در این باره با ابوبکر محاجه کرد و شهادت داد که پیامبر در روز غدیرخم فرمود، «مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهْذا علیٌّ مَوْلاه» و به ولایت و برادری و جانشینی علی علیه السلام گواهی داد (رجوع کنید به یعقوبی، ج ۲، ص ۱۷۹؛ ابن بابویه، ص ۵۳؛ کشی، ص ۳۸، ۴۵؛ حسینی میلانی، ج ۱، ص ۴۳۵ـ۴۳۶، ج ۶، ص ۵۴ـ۵۵، ج ۷، ص۱۰۰، ج ۹، ص ۱۷، ۱۲۸).پس از قتل عثمان (سال ۳۵) که مردم مدینه با حضرت علی بیعت کردند، خزیمه نیز با آن حضرت بیعت نمود (ابن سعد، ج ۳، ص ۳۱). در جنگ جمل* (سال ۳۶)، وی از بزرگان انصار بود که برای یاری امام علی اعلام آمادگی کرد و برای جنگ با پیمان شکنان، همراه امام از مدینه عازم بصره شد (رجوع کنید به مسعودی، ج ۳، ص ۱۰۳ـ۱۰۴؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ ۱۴۰۲، ج ۳، ص ۲۲۱؛ نیز رجوع کنید به مفید، ص ۵۴ـ۵۵، ۶۱، ۱۰۵). وی در حالی که عمامه ای زرد و جامه ای سپید پوشیده و شمشیری بر کمر بسته و کمانی برگردن نهاده بود، سوار بر اسبی وارد بصره شد، در حالی که در پی او هزار سوار بودند (مسعودی، ج ۳، ص ۱۰۴ـ۱۰۵). خزیمه چنان نزد علی علیه السلام عزیز و گرامی بود که در جنگ جمل وقتی امام بر پسرش محمد حنفیه خشم گرفت، به خواهش او پرچم طلایه سپاه را از نو به محمد بازگرداند (رجوع کنید به همان، ج ۳، ص ۱۱۲ـ۱۱۳). بعدآ خزیمة بن ثابت همراه علی علیه السلام به کوفه رفت و پیوسته با او بود (ابن سعد، ج ۶، ص ۵۱). وی در جنگ صفّین* نیز از بزرگان سپاه امام بود و با ایمان به حقانیت امام علی، سرسختانه با سپاهیان معاویه جنگید و از فریب کاری معاویه سستی به خود راه نداد (رجوع کنید به ذهبی، همانجا؛ امین، ج ۶، ص ۳۱۹). پس از آنکه عمار یاسر* به شهادت رسید، خزیمه به چادر خویش رفت، غسل کرد و به میدان جنگ آمد و چندان نبرد کرد تا به شهادت رسید (ابن سعد، ج ۳، ص ۳۲، ۲۶۳؛ کشی، ص ۵۲ـ۵۳؛ ابن عساکر، ج ۱۶، ص۳۷۰). او از پیامبر روایت کرد که عماربن یاسر به دست گروهی ستمکار (الفئه الباغیة) کشته خواهد شد (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۳، ص ۲۵۹؛ ابن عبدالبرّ، همانجا؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۴۱۲، ج ۲، ص۲۷۹). شهادت خزیمة بن ثابت، در مرحله ای از جنگ صفّین، معروف به «یوم وَقعة الخمیس»، روی داد که آتش پیکار بسیار شدید شد (رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص ۳۶۲ـ۳۶۳؛ ابن عبدالبرّ، همانجا). امام علی خزیمة بن ثابت را از برادران خویش یاد کرد که تا آخر بر راه حق پایدار ماندند (رجوع کنید به نهج البلاغه، خطبه ۱۸۲). شوشتری (ج۴، ص ۱۷۳) به استناد همین گزارشها، قول کسانی را که گفته اند خزیمه در جنگ جمل و صِفّین، تا پیش از شهادت عمّار وارد جنگ نشد، رد کرده است (درباره قول مذکور رجوع کنید به ابن سعد؛ ابن عبدالبرّ، همانجاها؛ ابن اثیر، ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲، ج ۳، ص ۳۲۵؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۴۱۲، ج ۲، ص ۱۷۳؛ نیز امین، ج ۶، ص۳۱۸).برخی راویان گفته اند که خزیمة بن ثابت در زمان عثمان درگذشت و کسی که در صفّین حضور داشت، فرد دیگری همنام او بود (رجوع کنید به طبری، ج ۴، ص ۴۴۷؛ ابن عساکر، ج ۱۶، ص ۳۷۱ـ۳۷۲)، اما شهادت خزیمة بن ثابت در صفّین، طبق روایات عام و خاص، متواتر است و انکار شهادت خزیمه در صفّین، در واقع تلاشی از سوی معاندان برای بیان این مطلب است که مجاهدان بدر حضرت علی را در صفّین یاری نکرده اند (شوشتری، ج ۴، ص ۱۷۲). به علاوه، غالب مورخان گفته اند ذوالشهادتین همان خزیمة بن ثابت است و با استناد به کتب انساب، در میان انصار هیچ مرد دیگری به نام خزیمة بن ثابت نبوده است. این نظر که خزیمه فردی غیر از ذوالشهادتین است، در حقیقت ناشی از تعصبهای برخاسته از تبلیغات امویان است (برای نمونه رجوع کنید به ابن ابی الحدید، ج ۱۰، ص ۱۰۹؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۴۱۲، ج ۲، ص۲۸۰؛ نیز رجوع کنید به امین، ج ۶، ص ۳۱۷ـ ۳۱۸). پسران خزیمة بن ثابت، عبداللّه و عبدالرحمان و عُماره نام داشتند (ابن سعد، ج ۴، ص ۳۷۸).خزیمة بن ثابت در زمره راویان حدیث و از ثقات به شمار می رود و بی واسطه از رسول خدا نقل حدیث کرده است (نووی، قسم۱، جزء۱، ص ۱۷۶، که شمار آنها را ۳۸ حدیث دانسته است؛ برای نمونه رجوع کنید به ابن عساکر، ج ۱۶، ص ۳۵۸، ۳۶۶؛ ابن اثیر، ۱۹۷۰ـ ۱۹۷۳، ج ۲، ص ۱۳۳). کسانی نیز از خزیمة بن ثابت روایت کرده اند از جمله فرزندش عماره، جابربن عبداللّه انصاری، عمارة بن عثمان بن حنیف، عمروبن میمون، ابراهیم بن سعدبن ابی وقاص، ابوعبداللّه جَدَلی، عبداللّه بن یزید خطمی و عطاءبن یَسار (رجوع کنید به ابن حجر عسقلانی، ۱۴۱۵، ج ۲، ص ۵۵۶).خزیمة ذوق شاعری نیز داشت و اشعار بسیاری به او منسوب است. بعضی او را در زمره شعرای شیعه برشمرده اند، که در وقایعی چون سقیفه بنی ساعده*، جمل و صفّین در تفضیل و ستایش امیر مؤمنان علیه السلام و حمایت از آن حضرت اشعار فراوانی سروده است (رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص ۳۹۸؛ ابن شهرآشوب، ج ۲، ص ۲۱۱، ۳۲۰، ۳۴۵، ۳۶۲، ۳۷۵ـ۳۷۶؛ ابن ابی الحدید، ج ۱، ص ۱۴۵ـ۱۴۶، ج ۱۳، ص ۲۳۱). دختر خزیمه نیز در رثای پدر مرثیه ای سروده است (رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص ۳۶۵ـ ۳۶۶). محل قبر خزیمة بن ثابت در صفّین ناشناخته است (هروی، ص ۶۲).
منابع :ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳؛ همو، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶، چاپ افست ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۲؛ ابن بابویه، امالی الصدوق، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰؛ ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییزالصحابة، چاپ علی محمدبجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ همو، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ ابن سعد (بیروت)؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف ۱۹۵۶؛ ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛ ابن کلبی، جَمْهَرة النسب، ج ۱، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶؛ امین؛ علی حسینی میلانی، نفحات الازهار فی خلاصة عبقات الانوار، قم ۱۳۸۴ش؛ ذهبی؛ شوشتری؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ علی بن ابی طالب(ع)، امام اول، نهج البلاغه، ترجمه جعفر شهیدی، تهران ۱۳۷۰ش؛ محمدبن عمر کشی، اختیارمعرفة الرجال، ]تلخیص[ محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش؛ کلینی؛ مسعودی، مروج (بیروت)؛ محمدبن محمد مفید، الجمل و النُصرة لسید العترة فی حرب البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم۱۳۷۴ش؛ مطهربن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲؛ نصربن مزاحم، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴؛ یحیی بن شرف نَوَوی، تهذیب الاسماء و اللغات، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، ]بی تا.[، چاپ افست تهران] بی تا.[؛ علی بن ابی بکر هروی، کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات، چاپ ژانین سوردل ـ تومین، دمشق ۱۹۵۳؛ یعقوبی، تاریخ.